najogólniej: przekonanie, że określone układy lub struktury (np. organizm żywy czy kosmos) ukierunkowane są na określony cel w przyszłości; w tym sensie c. jest zaprzeczeniem mechanicyzmu oraz jednokierunkowych oddziaływań przyczynowych (przyczyna poprzedza skutek); w skrajnej postaci (finalizm) c. wywodzi się z przekonania, że cały świat został urządzony w sposób celowy przez ukrytą inteligencję; c. jest w filozofii rozumiana na kilka sposobów: (A) jako zamierzone działanie motywowane przewidywaniem osiągnięcia rezultatu X, przy uznaniu X za wartość przez podmiot działania; tak rozumiana c. związana jest z procesem uczenia się i zdolnością przewidywania; (B) zespół zachowań pozwalających na stabilność i samoregulację układu; (C) zdolność adaptacji; (D) ukierunkowanie zdarzeń ku stanowi końcowemu, który został zakodowany w układzie początkowym (w tym sensie kod genetyczny aktualizuje się w dojrzałym organizmie); choć współcześnie nie brak zwolenników przeciwstawiania celowości i przyczynowości (mechanicyzm, witalizm), to jednak teoria ewolucji pokazała, że procesy traktowane jako ukierunkowane na cel można także opisywać w terminach zmian losowych i statystycznych, w których selekcja oparta na oddziaływaniach przyczynowych może wprowadzić określony ład; najistotniejsze przy rozpatrywaniu kwestii c. należy unikać jej antropomorficznego traktowania, tj. przenoszenia na wszelkie układy czy całości c. w sensie (A), którym może być tylko zamierzone działanie człowieka.
- CELOWOŚĆ, SYNONIM: planowość,...
- KIERUNKOWOŚĆ, SYNONIM: celowość,...
- PLANOWOŚĆ, SYNONIM: celowość,...