właśc. Komisja nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mająca
pierwsza w Europie państwowa władza świecka nad oświatą, w randze ministerstwa, powołana 15 X 1773 przez Sejm z inicjatywy króla Stanisława Augusta i działaczy oświeceniowych z nim związanych; przejęła sieć szkolnictwa i majątek zakonu jezuitów, który w tymże roku uległ kasacji; zorganizowała trzystopniowe szkolnictwo w układzie hierarchicznym; szczebel najniższy - szkół elementarnych, obejmujący młodzież chłopską, w założeniu miał być powszechną szkołą ogólnokształcącą; usunięto z niej łacinę, zorganizowano seminaria nauczycielskie przygotowujące kadrę niezależną od duchowieństwa i zakonów; 1775 powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (wśród współpracowników m.in. H. Kołłątaj, G. Piramowicz, K. Narbutt), które opracowało nowy program nauczania oraz 27 nowych podręczników, w tym Gramatykę j. polskiego i Elementarz; reformę tego szczebla oraz stworzenie sieci szkół elementarnych odpowiadającej potrzebom ograniczył brak środków, a próby opodatkowania probostw zakończyły się niepowodzeniem; znacznie gruntowniejszy charakter miała dokonana przez KEN reforma szkolnictwa średniego, przeznaczonego w zasadzie dla szlachty; tu także językiem wykładowym stał się polski, rolę łaciny ograniczono, usunięto teologię, wprowadzono przyrodoznawstwo, matematykę, fizykę, ekonomię, chemię, geografię, historię ojczystą, języki obce oraz "wychowanie obywatelskie" o powinnościach wobec ojczyzny pn. nauka moralna; nauczanie trwało 6-7 lat; równolegle poczyniono próby unowocześnienia domowego wychowania dziewcząt; KEN radykalnie zmieniła oblicze szkół wyższych; w Krakowie H. Kołłątaj przekształcił Akademię Krakowską w Szkołę Główną Koronną, a w Wilnie M. Poczobutt-Odlanicki Akademię Wileńską w Szkołę Główną Litewską; rozbudowano katedry nauk przyrodniczo-matematycznych, inicjowano samodzielne badania z zakresu fizyki, chemii, geologii, medycyny, filozofii; podjęto kwestię kształcenia nauczycieli ustanawiając zarządzeniem KEN z 1780 tzw. stan akademicki (nauczycielski); członkowie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych pełnili funkcje wizytatorów z ramienia KEN; ukazały się Ustawy precyzujące pragmatykę zawodu pedagoga; poczyniono starania o uruchomienie uniwersytetu w Warszawie; za sprawą KEN dokonał się historyczny przełom w polskiej oświacie, wyprzedzający przemiany w systemie kształcenia, które przyniosła w Europie rewolucja francuska; KEN uległa rozwiązaniu 1794; prezesem najpierw był I.J. Massalski (do 1776), a następnie M. Poniatowski; łącznie liczyła 31 osób, m.in. A.K. Czartoryski, A. Zamoyski, I. Potocki, J. Chreptowicz, A. Poniński.
SEJMY ROZBIOROWE, PARAFIALNE SZKOŁY, STRAŻ PRAW, ZAWADZKI, WARSZAWA, PIRAMOWICZ, PONIATOWSKI, KOMISJA NAD EDUKACJĄ MŁODZI NARODOWEJ SZLACHECKIEJ DOZÓR MAJĄCA, NARBUTT, FILANTROPIŚCI
- Komisja Edukacji Narodowej, powołana przez sejm...
- Ministerstwo Edukacji Narodowej, resort utworzony w 1987...
- komisja, skład komisji, powołać...