stolica Polski, miasto położone nad Wisłą na Nizinie Środkowomazowieckiej, najw. w Polsce; pow. 495 km2; 1688 tys. mieszk. (wg spisu powszechnego 2002); miasto wojewódzkie (woj. mazowieckie), tworzy powiat warszawski, ponadto w mieście siedziba powiatu warszawskiego zachodniego; gł. ośr. życia politycznego (siedziba parlamentu, prezydenta, rządu), gospodarczego i finansowego (giełda papierów wartościowych, centrale NBP, Pekao BP, BGŻ), naukowego (16 wyższych uczelni, PAN) i kulturalnego (Filharmonia Nar., Teatr Nar. i ponad 20 innych, festiwale muzyczne, filmowe i teatralne). Obszar W. dzieli Wisła na część lewobrzeżną (właściwa W.), położoną na morenowej równinie, z ostrą krawędzią (w-wska skarpa) wyciętą biegiem rzeki, i prawobrzeżną (Praga), położoną w dolinie; ustrój miasta reformowany po 1990 parokrotnie; 2002 Warszawa stała się jedną wielką gminą na prawach powiatu (z 60 radnymi), uprawnioną do powoływania dzielnic wg własnego uznania (2004 - 18 dzielnic); na czele dzielnic staną burmistrzowie, powoływani w głosowaniu tajnym przez radę dzielnicy. Obecna W. to wielkie centrum przemysłowe (ok. 8% wartości krajowej produkcji), m.in. Huta Lucchini-W., fabryka samochodów Daewoo-FSO na Żeraniu, Fabryka Ciągników "Ursus", Państwowe Zakłady Lotnicze; ośr. przem. elektronicznego i elektrotechn., precyzyjnego (automatyka przemysłowa, aparatura pomiarowa), maszynowego (dźwigi, pompy, koparki, silniki spalinowe, urządzenia prądotwórcze), poligraficznego, spoż., farmaceutycznego, kosmetycznego; W. to gł. węzeł komunikacyjny kraju: krajowy i międzynar. port lotniczy Okęcie (ponad 2 mln pasażerów w ruchu międzynar. rocznie), skrzyżowanie dróg kołowych na linii Moskwa-Berlin, Rzym-Wiedeń-Gdańsk, Budapeszt.-W.; ważny węzeł kolejowy, 5 dużych dworców pasażerskich, bezpośrednie połączenia z Berlinem, Budapesztem, Bukaresztem, Frankfurtem, Kijowem, Moskwą, Petersburgiem, Pragą i Wiedniem; komunikację miejską W. obsługuje sieć linii tramwajowych i autobusowych oraz metro (płn.-płd. w budowie) na trasie Natolin-Młociny, częściowo użytkowana); oba brzegi Wisły łączy 8 mostów (w tym 2 kolejowe); port rzeczny; brak obwodnicy. W. to także centrum nauk. i kult. kraju: siedziba PAN, UW, Politechniki W-wskiej, Szkoły Gł. Gospodarstwa Wiejskiego, Szkoły Gł. Handlowej, Wojskowej Akademii Technicznej, Akademii Medycznej, Muzycznej, Sztuk Pięknych, Teologii Katolickiej, PWST, Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej, Wyższej Szkoły Businessu i Administracji (w sumie ok. 100 tys. słuchaczy - 1998); nadto liczne instytuty i placówki badawcze, tow. naukowe (m.in. Tow. Nauk. Warszawskie, Polskie Tow. Ekonom., Polskie Tow. Socjologiczne, NOT, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej); biblioteki: Narodowa, Uniwersytetu W-wskiego, SGH, sejmowa; największa w kraju liczba wydawnictw (m.in. WSiP, PWN, PIW, "Wiedza Powszechna", Wydawnictwa Nauk. i Techn., "Muza", "Amber", Prószyński i s-ka); Międzynarodowe Targi Książki (drugie co do znaczenia w Europie); siedziba Telewizji Polskiej SA i stacji prywatnych (Polsat, TVN), Polskiego Radia, Radia ZET, WAWA i innych; redakcje ważniejszych dzienników i tygodników, m.in. "Gazety Woborczej", "Rzeczypospolitej", "Polityki"; festiwale: pianistyczny im. F. Chopina, "Warszawska Jesień", Jazz Jamboree, Warsaw Summer Jazz Days, W-wski Festiwal Filmowy, W-wskie Spotkania Teatralne; ok. 30 teatrów: Narodowy, Ateneum, Buffo, Studio, Polski, Kwadrat, Roma, Współczesny, Dramatyczny, Powszechny, scena operowa Teatru Narodowego, W-wska Opera Kameralna, Operetka; galerie sztuki i muzea (Narodowe, Archeol., Etnograficzne, Literatury im. A. Mickiewicza, w Łazienkach, w Wilanowie, Plakatu, Teatralne, Techniki, Ziemi PAN). W X w. gród i ośr. rzemieślniczo-handl., zniszczony w XI w., po nim pierwsze osady na lewym brzegu Wisły, na Solcu i w Kamieniu; w XIII w. znaczenie osiągnął gród w Jazdowie (1262 zniszczony przez Litwinów); ok.1300 nastąpiła lokacja nowego grodu (na prawie chełmińskim) na terenie wsi Warszowa (ob. Stare Miasto); 1408 lokacja Nowej W. (ob. Nowe Miasto); od 1413 stol. Księstwa Mazowieckiego; nazwa "Warszowa" utrzymała się do XVII w. jako wyłączna, później oboczna; dalszy rozwój związany z włączeniem Księstwa do Korony (1526); po unii polsko-litewskiej (1569) miejsce sejmów walnych; 1573 miejsce pierwszej wolnej elekcji (wybór Henryka Walezego); 1596 przenosi się tu z Krakowa (po pożarze ) dwór królewski; od 1611 formalna siedziba polskich królów; w XVII w. szybki rozwój miasta (m.in. centrum handlu zbożem i drewnem, pierwsze manufaktury), powstają: Zamek Królewski w Jazdowie, rezydencje magnackie (Ossolińskich, Koniecpolskich), nowe miasta wokół (Praga, Tamka, Grzybów, Skaryszew, Solec, Nowe Leszno), 1573-1603 pierwszy stały most na Wiśle, 1634-48 teatr i opera; rozwój zakłóca 1655-60 wojna ze Szwecją, podczas której 1655 W. opanowują najeźdźcy, niszcząc miasto; ponowny rozwój od połowy XVIII w.: 1740 powstaje Collegium Nobilium, 1747 Biblioteka Załuskich, 1765 Teatr Narodowy i Szkoła Rycerska, 1766-95 pałac w Łazienkach; W. staje się centrum życia kult., artyst. i polit. (m.in. działalność Komisji Edukacji Nar. i Tow. Ksiąg Elementarnych, Kuźnicy Kołłątajowskiej, "obiady czwartkowe" u Stanisława Augusta, wydanie i - pierwszych stałych gazet); 1788-1792 miejsce obrad Sejmu Czteroletniego; podczas powstania kościuszkowskiego (1794) rzeź ludności Pragi przez wojska ros.; po III rozbiorze upadek znaczenia miasta; 1795-1806 w zaborze pruskim, 1807-15 stol. Księstwa Warszawskiego; od 1815 Królestwa Polskiego; rozpoczyna się rozwój przemysłu, powstają fabryki maszyn roln. (Evansów), platerów (Norblina i Frageta), kotłów (Hoeke), włókiennicze (Fraenkla i Gesmera), browary (Reycha i Kazimierusa), garbarnie (braci Pfeiffer i Temlera), działa Bank Polski; 1816 powstaje Uniw. Warszawski, 1818 Ogród Botaniczny, 1820 Inst. Agronomiczny na Marymoncie, 1821 konserwatorium, 1825 Obserwatorium Astronomiczne, 1829 Inst. Politechniczny; działa Towarzystwo Przyjaciół Nauk, ukazują się "Gazeta Codzienna Narodowa i Obca" oraz "Kurier Warszawski", formują się patriotyczne organizacje spiskowe, m.in. Wolnomularstwo Nar., Tow. Patriotyczne, Związek Wolnych Polaków, Panta Koina; 29 XI 1830 wybucha powstanie listopadowe, W. jest siedzibą władz powstańczych i gł. ośr. działań wojennych; po klęsce powstania okres terroru Paskiewicza 1832-56 (m.in. symboliczna budowa Cytadeli, aresztowania, procesy, zsyłki), równocześnie zahamowanie rozwoju gosp. przez ustanowienie 1832-51 granicy celnej z Rosją, zamknięcie szkół wyższych, zakaz działalności kult.; od połowy XIX w. szybki postęp (kolej w.-wiedeńska, w.-petersburska, most Kierbedzia, uruchomienie wodociągów 1855, gazowni 1856, kanalizacji 1864-72, centrali telefonicznej 1881, elektrowni miejskiej 1903, elektrycznych linii tramwajowych 1908, mostu Poniatowskiego 1914), rozwój życia kult. i nauk. (Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, Muzeum Narodowe, Szkoła Główna Warszawska, ukazanie się Encyklopedii powszechnej Orgelbranda); rozbudowa przem. metalowego, spoż., garbarskiego, chem.; od początku lat 60. miejsce spisków patriotycznych, 1863 wybuch powstania styczniowego (w czasie powstania W. była siedzibą Rządu Narodowego), po upadku którego wzrosło natężenie terroru (m.in. stracenie Traugutta i towarzyszy na stokach Cytadeli) i rusyfikacji (przejęcie zarządu miasta przez adm. rosyjską, zamknięcie Szkoły Głównej); pomimo represji w latach 1870-1914 nastąpił trzykrotny przyrost liczby ludności (z 260 do prawie 900 tys. mieszk.), a liczba fabryk wzrosła z ok. 250 w 1870 do 1690 w 1914; podczas I woj. świat. W. zajęta była przez wojska niemieckie (od 5 VIII 1915); po odzyskaniu niepodległości ogłoszona stolicą państwa; podczas wojny pol.-radzieckiej 1919-21 na przedpolu W. odbyła się wygrana przez Polaków (13-25 VIII 1920) tzw. bitwa warszawska ("Cud nad Wisłą"); odtąd dynamicznie rozwijająca się stolica odrodzonego państwa (zwł. po reformach W. Grabskiego), m.in. rozwój przemysłu, zwł. metalowego, spoż. (m.in. E. Wedel), chem., telekomunikacyjnego, poligraficznego, samochodowego, lotniczego, zbrojeniowego; nastąpił wzrost terytorialny (do 13,5 tys. ha) i ludnościowy (do 1,3 mln, w tym 400 tys. Żydów), budowa nowych dzielnic mieszk. na Ochocie, Mokotowie, Żoliborzu, Saskiej Kępie; 10 szkół wyższych, Biblioteka Narodowa, Polska Akademia Literatury, Związek Literatów Polskich, PEN-Club, najmocniejsza w Europie stacja radiowa i próbna telewizja, sławne kabarety, teatry, grupy literackie, wydawnictwa; podczas wojny obronnej Polski oblężona (8 - 27 IX 1939); obroną dowodzili gen. J. Rómmel i gen. W. Czuma oraz prezydent miasta (od 1934) S. Starzyński jako komisarz cywilny przy Dowództwie Obrony W.; zginęło ok. 6 tys. żołnierzy i 25 tys. osób cywilnych; w czasie okupacji siedziba władz Polskiego Państwa Podziemnego (Komenda Gł. ZWZ, od II 1942 AK, Delegatura Rządu na Kraj, Polit. Komitet Porozumiewawczy) i gł. ośrodek ruchu oporu (ok. 1000 akcji zbrojnych); równocześnie aresztowania i egzekucje (m.in. w ogrodach sejmowych, Wawrze, Palmirach, w Lesie Kabackim, na Pawiaku, w al. Szucha); od 25 XI 1940 w dzielnicy Wola i części śródmieścia getto dla 0,5 mln ludności żydowskiej (do wybuchu powstania w getcie 19 IV - 16 V 1943 zmarło ponad 100 tys., wywieziono do obozu w Treblince ponad 300 tys.; podczas powstania zginęło ok. 60 tys.); 1 VIII - 2 X 1944 powstanie warszawskie (zginęło ok. 168 tys. osób), po jego upadku Niemcy wysiedlili wszystkich mieszkańców lewobrzeżnej części miasta i rozpoczęli jego systematyczne burzenie; 14 IX 1944 wyzwolona została Praga, 17 I 1945 W. lewobrzeżna; ogółem w latach 1939-1944 zginęło ok. 600-800 tys. warszawiaków (w tym 350 tys. Żydów), a straty urbanistyczne wyniosły 84% zabudowy. Po wyzwoleniu siedziba KRN i Rządu Tymczasowego, spontaniczna odbudowa, powołanie Społ. Funduszu Odbudowy Stolicy; obszar m. zwiększył się ze 144 km2 (1939) do 495 km2 (1992); większość zabytków została odbudowana lub zrekonstruowana, m.in. zespół Starego Miasta (mimo totalnych zniszczeń już 1953) i Zamek Królewski (rekonstruowany po 1971); po II woj. świat. powstają socrealistyczne budowle i dzielnice: Trasa W-Z, Pałac Kultury i Nauki 1952-55, Muranów, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa - MDM, stadion Dziesięciolecia; w latach 1960-80 dalsze osiedla mieszkaniowe, m.in. Bródno, Sady Żoliborskie, Bielany, Chomiczówka, Bemowo, Jelonki, Tarchomin, Gocław, Wierzbno, Stegny, Służewiec, Ursynów, Natolin; powstają także, zwł. w latach 70., obiekty użyteczności publicznej, m.in. Dworzec Centralny, trasy szybkiego ruchu Wisłostrada, Łazienkowska, część Trasy Toruńskiej, handlowa zabudowa ściany wsch. ulicy Marszałkowskiej (domy "Centrum"), nowy międzynar. dworzec lotniczy; w latach 80. zaczyna się kontynuowana do dzisiaj budowa metra z Ursynowa do Młocin (pierwszy odcinek do Politechniki Warszawskiej uruchomiono 1995, kolejne sięgnęły pl. Wilsona na Żoliborzu, 2004) oraz budowa Biblioteki Narodowej; po transformacji ustrojowej wybudowano m.in. 3 nowe mosty na Wiśle (Siekierkowski, Świętokrzyski i Grota-Roweckiego), gmachy Sądu Najwyższego, Bibliotekę Uniwersytecką, Muzeum Powstania Warszawskiego. Najstarszymi dzielnicami są w lewobrzeżnej części W. Stare i Nowe Miasto; stąd od Zamku Królewskiego biegł Krakowskim Przedmieściem, Nowym Światem i Al. Ujazdowskimi historyczny trakt do Wilanowa; z zabytków W. wymienić trzeba na Starym Mieście: Barbakan (odbudowany po 1950) i mury miejskie z XIV-XV w., katedrę św. Jana z XIV w. (odbudowana po 1950), kościół św. Marcina z XV w., przeb. XVII w. (odbudowany po 1950), kamienice na Rynku Starego Miasta i przyległych ulicach z XIV-XVI w. (odbudowane po 1950); na Nowym Mieście: kościół św. Jacka (XVII w.), kościół NMP (XV w.), kościół Paulinów (XVII w.), kościół Sakramentek, kościół Franciszkanów (XVII-XVIII w.), pałac Sapieżyński (XVIII w.), ponadto zespół pałacowo-parkowy Łazienki (Stara Pomarańczarnia XVIII w., teatr Na Wyspie XVIII w., Pałac na Wodzie XVIII w.), Zamek Ujazdowski z XVII - XVIII w. (odbudowany 1973-83), Wilanów (XVII-XVIII w.), kościoły: św. Anny z XV-XVII w. (odbudowany po 1945), św. Krzyża z XVII-XVIII w. (odbudowany po 1945), Wizytek z XVIII w., św. Aleksandra z pocz. XIX w. (odbudowany po 1945), św. Trójcy z XVIII w. (odbudowany po 1945); pałace: Belweder z pocz. XIX w., Pałac Namiestnikowski z XVII w. (ob. siedziba prezydenta), Blanka z XVIII w. (odbudowany po 1945), Czapskich z XVII-XVIII w. (ob. ASP; restaurowany po 1945), Czartoryskich z XVII-XVIII w. (ob. siedziba MKiS; odbudowany po 1945), Kazimierzowski z XVII-XVIII w., Krasińskich z XVII-XVIII w. (ob. Biblioteka Narodowa; odbudowany po 1945), Prymasowski z XVII-XVIII w. (odbudowany po 1945), Tyszkiewiczów z XVIII w. (ob. Biblioteka UW; restaurowany po 1945), Pałacyk pod Blachą z XVIII w. (rekonstruowany po 1945), Raczyńskich z XVIII w. (ob. Archiwum Główne Akt Dawnych; odbudowany po 1945), Paca z XVII w. (ob. Ministerstwo Zdrowia; odbudowany po 1945), Staszica z pocz. XIX w. (ob. PAN; odbudowany po 1945); gmachy: Teatr Wielki z 1. poł. XIX w. (odbudowany 1951-65), Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, Sejmu, Politechniki Warszawskiej, Muzeum Narodowego, Hotelu Bristol; pomniki, m.in. Kolumna Zygmunta III Wazy (1644), Jana III Sobieskiego, M. Kopernika, Grób Nieznanego Żołnierza, F. Chopina (w Łazienkach), A. Mickiewicza, "Nike", Bohaterów Getta oraz wybudowane po 1990 Słowackiego (na miejscu zdemontowanego pomnika F. Dzierżyńskiego), Piłsudskiego, Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej, Lotników II Wojny Światowej, Poległych i Pomordowanych na Wschodzie; zabytkowe cmentarze: Powązkowski zał. 1790, Bródnowski, Żydowski; parki m.in. łazienkowski, wilanowski, ujazdowski, skaryszewski, saski, pola mokotowskie; zoo, ogród botaniczny, kilkadziesiąt hoteli (gł. Marriott, Sobieski, Sheraton, Bristol, Europejski, Victoria, Forum), stadiony, tor wyścigów konnych na Służewcu, kluby sportowe Legia, Polonia, Skra.
, MURANÓW, , , BRÜHL Alojzy Fryderyk, , LANDAU, POLSKIE TOWARZYSTWO HISTORYCZNE, POLSKIE TOWARZYSTWO GEOGRAFICZNE, GOJAWICZYŃSKA
- Warszawa, stolica Polski od 1596,...
- WARSZAWA, (techn.)
- warszawa centralna//warszawskie centrum, od skrótu WC; ‘ubikacja’...