Bronisław Ferdynand (1808-69)
filozof, obok Cieszkowskiego i Libelta, najwybitniejszy myśliciel polski okresu między powstaniami 1831-1863; uczestnik powstania listopadowego (awans z prostego ułana na podporucznika), po jego upadku na emigracji; rozpoczął studia na Uniw. Królewieckim, a wydalony z Prus kontynuował je w Heidelbergu i Fryburgu Badeńskim, gdzie obronił doktorat i habilitację; kiedy opory miejscowego kleru zamknęły mu drogę do katedry, zaczął publikować po polsku, uzyskując wsparcie finansowe E. Raczyńskiego i K. Marcinkowskiego, a potem Z. Krasińskiego; kilkakrotnie starał się uzyskać jakieś stanowisko w szkolnictwie na ziemiach polskich, ale było to udaremniane przez kler; niemożność stabilizacji, ciągłe ingerencje cenzury i blokada wydawania jego dzieł wtrąciły go w chorobę nerwową. Punktem wyjścia filozofii T. było pragnienie przezwyciężenia jednostronności i pojednanie pierwiastka romańskiego z germańskim, realizmu z idealizmem, empirii ze spekulacją; katoliccy krytycy dopatrywali się w filozofii T. panteizmu - częściowo słusznie, ponieważ twierdził, że "Bóg stwarza i utrzymuje człowieka w niebie, a człowiek stwarza i utrzymuje Boga na ziemi"; ponieważ "boskość" człowieka mierzył T. rozwojem osobowości, szczególne miejsce w jego systemie przypadło pedagogice. T. postawił sobie za zadanie stworzenie oryginalnego polskiego języka filozoficznego, stąd jego polskie dzieła (a publikował także po łacinie i po niemiecku) są dziś mało czytelne, obfitują w niezrozumiałe neologizmy (kwasoród = tlen, calec = zasada, czynnica = czynnik, treścian = dewiza, wiedznik = kategoria itd.), ale równocześnie język pol. zawdzięcza mu słowa "jaźń", "przesłanka", "cybernetyka". W masonerii od 1840 osiągnął T. najwyższe stopnie hierarchiczne w loży fryburskiej. Autor m.in. prac Chowanna, Stosunek filozofii do cybernetyki, czyli sztuki rządzenia narodem.
- GONTYNA, sztucznie utworzony,...
- ROK ...POD WZGLĘDEM OŚWIATY, PRZEMYSŁU I WYPADKÓW CZASOWYCH, czasopismo wydawane 1843-46...
- prowidencjalizm, (łac. providentia...