stanowisko filozoficzne wskazujące na doświadczenie (przeważnie zmysłowe) jako źródło wszelkiego poznania; e. uważa doświadczenie za jedyną możliwość weryfikacji (odrzucania lub przyjmowania za prawdziwe) naszej wiedzy, jest przeciwstawny aprioryzmowi i racjonalizmowi (wskazującemu na rozum jako źródło poznania) oraz racjonalizmowi metodologicznemu (uznającemu, że wiedza musi zostać potwierdzona metodami czysto rozumowymi, np. dedukcją lub intuicją intelektualną); w filozofii e. występuje w dwóch wersjach: radykalnej, wg której doświadczenie jest jedynym źródłem wiedzy i umiarkowanej, przyjmującej istnienie innych - poza doświadczeniem - źródeł wiedzy (choć nie ma wiedzy wyprzedzającej doświadczenie, czyli nie ma sądów ani pojęć a priori); empiryści, ograniczający pojęcie doświadczenia do doświadczenia zmysłowego, określani są jako sensualiści; w wersji umiarkowanej sensualizm (m.in. J. Locke) głosi, że wszelkie ludzkie pojęcia i sądy pojawiają się wraz z wrażeniami zmysłowymi; w wersji skrajnej (np. E.B. Condillac) przyjmuje, że cały zakres wiedzy ludzkiej wywodzi się ze zmysłowych odczuć i spostrzeżeń; wg e. metodologicznego, zw. aposterioryzmem, cała nasza wiedza dotyczy faktów i można zweryfikować ją jedynie za pomocą empirii; e. pojawił się już w starożytności: pojęcie empeiria przypisuje się Protagorasowi, rolę wrażeń zmysłowych podkreślał Demokryt (choć za źródło pewnego poznania uważał rozum), którego teorię rozwijał Epikur, natomiast radykalnym przeciwnikiem e. był Platon; za ojca nowożytnego e. uważa się F. Bacona; do najw. przedstawicieli e. w XVII i XVIII w. należą, m.in. sensualiści T. Hobbes i E.B. Condillac (twórca najbardziej skrajnej wersji sensualizmu), J. Locke, który twierdził, że pierwotne doświadczenia zmysłowe dostarczają umysłowi prostych idei zmysłowych, z których rozum (będący "czystą tablicą" - tabula rasa) konstruuje idee złożone i abstrakcyjne; do e. należy także D. Hume (wszelka wiedza musi mieć charakter empiryczny lub logiczny) i G. Berkeley; rewolucji w pojmowaniu pojęcia doświadczenia dokonał I. Kant, syntetyzując e. z racjonalizmem; w XIX i XX e. rozwijał się wraz z pozytywizmem (A. Comte), utylitaryzmem (J.S. Mill), ewolucjonizmem (H. Spencer), neopozytywizmem (L. Wittgenstein, Koło Wiedeńskie, A. Tarski, R. Carnap), monizmem neutralnym B. Russella, psychologią W. Jamesa, empiriokrytycyzmem (R. Avenarius, E. Mach), marksizmem (który można uznać za najpełniejszą i najbardziej konsekwentną wersję e.) oraz fenomenalizmem lingwistycznym A.J. Ayera.
EMPIRYZM
Nauki społeczne i humanistyka
OŚWIECENIE, FONTENELLE Bernard Le Bovier de, ŚNIADECKI, POZYTYWIZM, JĘZYKOZNAWSTWO, TRENTOWSKI, LAKATOS, APOSTERIORYZM, POJĘCIE, DZIEDZICZNOŚĆ PSYCHICZNA