(29 XI 1830-21 X 1831)
powstanie przeciwko Rosji; objęło tereny zaboru ros. (uzyskując pomoc z pozostałych zaborów); gł. przyczyną było łamanie konstytucji i praw Królestwa Pol. przez carat, okolicznością wspomagającą - fala rewolucyjna w zach. Europie (Francja, Belgia); powstanie rozpoczął atak podchorążych na Belweder, siedzibę Wielkiego Księcia Konstantego; przy sprzeciwie wyższych oficerów i d-ców wojsk pol. sytuacja rozwinęła się żywiołowo, o sukcesie pierwszych chwil przesądził atak na arsenał, wsparty przez ludność Warszawy i część wojska; władzę w kraju powstańcy oddali konserwatystom (J.A. Czartoryski, J. Chłopicki, M.H. Radziwiłł), którzy zdając sobie sprawę z niewielkich szans na zwycięstwo szukali ugody z carem; jednak pod naciskiem patriotów i lewicy powstania (Tow. Patriotyczne kierowane przez J. Lelewela i M. Mochnackiego) sejm uznał powstanie za narodowe, zdetronizował I 1831 cara Mikołaja I (co wszelkie porozumienie uczyniło niemożliwym) i powołał Rząd Narodowy, składający się z przedstawicieli różnych orientacji; II 1831 ofensywa wojsk ros. gen. Dybicza została po bitwach pod Stoczkiem i Wawrem powstrzymana przez Chłopickiego na przedpolu Warszawy (bitwa o Olszynkę Grochowską); polski szef sztabu, gen. I. Prądzyński opracował plany natarcia, zgodnie z którymi armia dowodzona przez gen. J. Skrzyneckiego przystąpiła do ataku, zwyciężając III-IV pod Wawrem, Dębem Wielkim i Iganiami, lecz na skutek opieszałości dowodzącego, ponosząc walną klęskę pod Ostrołęką, gdzie dopiero szarża artylerii konnej J. Bema ocaliła wojsko od zupełnego pogromu; zryw powstańczy na kresach wsch. (Litwa, Białoruś, Ukraina i Wołyń) w połowie 1831 został spacyfikowany; nie zdołano przyciągnąć mas ludowych do walki, próby reform społecznych (oczynszowania i uwłaszczenia chłopów) zostały w sejmie zablokowane przez prawicę; 7 VII 1831 Rosjanie pod gen. I.F. Paskiewiczem (zastąpił na stanowisku głównodowodzącego zmarłego na cholerę I.I. Dybicza) przekroczyli linię Wisły i podeszli pod Warszawę; porażki i nieudolność polskiego dowództwa spowodowały radykalizację nastrojów w stolicy (samosądy oskarżanych o zdradę), lecz bez skutków polit.; nowy dyktator i wódz naczelny, gen. J. Krukowiecki, był zwolennikiem kapitulacji; po szturmie 6-8 VIII kapitulowała Warszawa; ocalałe oddziały przekroczyły granicę pruską i udały się na wygnanie (Wielka Emigracja), ostatnie poddały się twierdze: Modlin i Zamość; skutkiem powstańczej klęski było ściślejsze włącznie Król. Kongresowego do Rosji (likwidacja sejmu i wojska pol., zniesienie konstytucji i odrębnej koronacji na króla pol.), kontrybucje na utrzymanie wojsk ros., konfiskaty majątków powstańców, wprowadzenie j. ros. jako urzędowego; dalszym efektem był wzmożony ucisk narodowy we wszystkich zaborach; powstanie uniemożliwiło natomiast ros. interwencję we Francji i w Belgii, zaś emigranci popowstaniowi utworzyli na Zachodzie silne ośr. myśli demokratycznej i zasilili późniejsze zrywy wolnościowe w całej Europie.
POLSKA. NAUKA. PO 1831, ŁUKASIŃSKI, BELWEDERCZYCY, ŁAGOWSKI, TOWARZYSTWO DEMOKRATYCZNE POLSKIE, POTOCKI, WIELKA EMIGRACJA, DEMBOWSKI Leon, SZNAJDE, PIOTROWSKI
- listopadowy, listopadowa słota, powstanie...
- powstanie listopadowe, pol. powstanie nar. przeciw...
- noc listopadowa, (29 XI 1830)