ZNP
organizacja zawodowa nauczycieli wszystkich szczebli szkolnictwa (łącznie z wyższymi uczelniami), a także pracowników placówek oświaty i wychowania; powstał 1930 z połączenia Związku Pol. Nauczycielstwa Szkół Powszechnych i Związku Zawodowego Nauczycieli Pol. Szkół Średnich (utworzonych 1919); uważa się za kontynuatora tradycji wcześniej tworzonych stowarzyszeń, zwł. powstałych 1905 Związku Nauczycieli Ludowych (zabór pruski), Pol. Związku Nauczycielskiego (zabór ros.) i Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego (Galicja); w okresie międzywojennym był najliczniejszą reprezentacją środowiska (1939 ok. 54 tys. czł.), rywalizując ostro z popieranym przez kler Stowarzyszeniem Chrześc.-Nar. Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ok. 6 tys. czł.); ZNP położył ogromne zasługi w dziele tworzenia w odzyskanej Polsce jednolitego, demokratycznego systemu oświaty oraz ustalenia statusu prawnego nauczyciela; prowadził Instytut Pedagogiczny dla podnoszenia kwalifikacji przez nauczycieli i zał. 1921 wydawnictwo ; wydawał 39 czasopism; zorganizował w okresie międzywojennym 4 kongresy pedagogiczne; w kierownictwie ZNP początkowo przewagę miał nurt prorządowy, od 1937 lewicowy, w ślad za czym poszły szykany ze strony administracji państwowej (zawieszenie ZG ZNP, ustanowienie kuratora), powstrzymane przez falę strajków nauczycielskich; podczas okupacji ZNP działał pn. Tajna Organizacja Nauczycielska organizując tajne nauczanie na wszystkich szczeblach; po wojnie wniósł znaczący wkład w akcję likwidacji analfabetyzmu i odbudowę systemu szkolnictwa; 1948-80 jedyna reprezentacja środowiska oświaty i nauki; zawieszony w okresie stanu wojennego, od 1984 czł. OPZZ, pozostaje najliczniejszą organizacją środowiska obok ogniw nauczycielskich NSZZ ; zabiega o poprawę statusu materialnego nauczycieli, prowadzi sanatoria, domy wypoczynkowe, spółdzielnie budownictwa mieszkaniowego, broni Karty Nauczyciela, współtworzy programy reform systemu edukacji narodowej, prowadzi działalność wydawniczą, umożliwia podnoszenie kwalifikacji zawodowych nauczycieli; organy: "Ruch Pedagogiczny" (od 1912), (od 1917) i kilkadziesiąt innych; prezesi m.in. S. Nowak, J. Kolanko, Z. Nowicki, Cz. Wycech, K. Maj, T. Wojeński, M. Walczak, E. Zaciura, S. Broniarz.