Początki działalności oświatowej w Polsce związane były bezpośrednio z zakładaniem szkół katedralnych i kolegiackich (XI-XII w.) oraz parafialnych (od XIII w.); do pierwszych ośr. szkolnictwa należały Poznań, Płock, Wrocław, Kraków, Sandomierz, Wiślica, Łęczyca, Głogów i Brzeg. Pierwszy pol. uniw. zał. 1364 Kazimierz Wielki, a zreorganizował 1400 na wzór paryskiej Sorbony Władysław Jagiełło; 1519 zał. w Poznaniu Akad. Lubrańskiego. W okresie reformacji zaczęto zakładać gimnazja humanistyczne (gł. innowiercze), m.in. luterańskie w Elblągu (zał. 1535), Gdańsku (1558) i Toruniu (1568), kalwińskie w Pińczowie (1551) oraz ariańskie w Lubartowie i Rakowie (1602); stało się to bodźcem do rozwoju szkolnictwa katolickiego, organizowanego przez sprowadzony do Polski 1564 zakon jezuitów; z kolegiów jezuickich w Wilnie i Lwowie wykształciły się 1579 Akad. Wileńska i 1661 Akad. Lwowska; J. Zamoyski zał. 1595 w Zamościu półwyższą świecką uczelnię humanistyczną; w XVII w. znane było innowiercze gimnazjum w Lesznie, prowadzone przez czeskiego pedagoga J.Á. Komensky'ego. Po stuleciu upadku szkolnictwa w Polsce jego odnowę zaczął 1740 pijar S. Konarski zakładając w Warszawie Collegium Nobilium oraz reorganizując szkolnictwo pijarskie (1753-56); pierwszą szkołę państwową, Szkołę Rycerską, powołał 1765 Stanisław August; 1773 pieczę nad dawnymi kolegiami skasowanego wówczas zakonu jezuitów oraz innymi szkołami zakonnymi przejęła Komisja Edukacji Nar., która ujednoliciła program szkół średnich (m.in. nauczanie w j. pol., wprowadzenie matematyki, nauk fiz.-przyrodniczych, prawnych oraz moralnych) i zleciła powołanemu przez siebie Towarzystwu do Ksiąg Elementarnych opracowanie podręczników szkolnych; reformie programowej poddano też Akad. Krakowską (przeprowadził ją H. Kołłątaj) i Akad. Wileńską. W okresie zaborów na obszarze zaboru pruskiego szkolnictwo polskie poddano ostrej germanizacji złagodzonej w okresie Wiosny Ludów (j. polski przywrócono w szkołach elementarnych i niektórych gimnazjach, m.in. na Śląsku); nawrót polityki represyjnej nastąpił w ostatniej ćwiartce XIX w., wywołując m.in. 1901-07 strajk uczniów szkół wielkopolskich (bezpośrednią przyczyną było wprowadzenie nauczania religii w j. niem.); walce z germanizacją służyła działalność m.in. Tow. Naukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego oraz Tow. Czytelni Lud. W zaborze ros. początkowo stosunkowo dużą swobodą cieszył się uniw. w Wilnie (gdy kuratorem szkolnym okręgu wileńskiego był ks. A.J. Czartoryski) oraz zał. 1805 przez T. Czackiego Liceum Krzemienieckie; w Księstwie W-wskim, później Królestwie Pol., swobodnie rozwijało się szkolnictwo podstawowe; 1816 S. Staszic zał. w Kielcach Szkołę Akademiczną Górniczą, przyczynił się też do powołania 1816 Uniw. W-wskiego (zamknięty po upadku powstania listopadowego); 1818 założono Szkołę Szczególną Leśnictwa, 1819 Inst. Agronomiczny w Marymoncie i Szkołę Architektury Cywilnej w Warszawie; rozwój większości tych placówek zahamowała klęska powstania listopadowego; po ćwierćwieczu, w którym na terenie Królestwa Pol. nie było wyższych uczelni, 1857 założono Akad. Medyko-Chirurgiczną w Warszawie, 1862 Szkołę Gł. Warszawską (stanowiącą kontynuację uniw., do czasu przekształcenia jej 1869 w Cesarski Uniw. Warszawski z ros. językiem wykładowym) i Inst. Rolniczo-Leśny w Puławach; nasilenie rusyfikacji nastąpiło po upadku powstania styczniowego i przyczyniło się do rozwoju tajnego nauczania na wszystkich szczeblach (1887-1905 Uniw. Latający, Uniwersytet Ludowy, kółka samokształceniowe młodzieży) oraz bojkotu 1905-14 rządowych szkół ros. Uniw. W-wski jako uczelnia pol. wznowił działalność 1915 po opuszczeniu Warszawy przez wojska ros. W zaborze austr. szkolnictwo pol. po III rozbiorze poddano germanizacji, ale cały czas działał UJ i Uniw. Lwowski (przejściowo zajęcia w jęz. niem.); po 1866 spolonizowano ponownie uniwersytety i powołano Radę Szkolną Krajową administrującą szkolnictwem średnim i ludowym; 1878 zał. w Dublanach k. Lwowa Wyższą Szkołę Roln.; działały społ. towarzystwa oświatowe, m.in.: Tow. Szkoły Ludowej, Uniw. Lud. im. A. Mickiewicza. Po odzyskaniu niepodległości 7 II 1919 dekretem O obowiązku szkolnym wprowadzono obligatoryjną szkołę powszechną dla dzieci w wieku 7-14 lat, istniały nieodpłatne 4-, 6- i 7-klasowe szkoły powszechne, natomiast kształcenie w szkołach średnich i wyższych było odpłatne. 1932 reforma systemu szkolnego, zw. jędrzejowiczowską, utrzymała 7-letni obowiązek szkoły powszechnej, ujednoliciła program nauczania w 4-letnich gimnazjach i 2-letnich liceach przygotowujących do studiów wyższych, zorganizowała 3-letnie pomaturalne licea pedagogiczne; odrębna ustawa z 1933 ograniczała autonomię szkół wyższych, przyznawała ministrowi prawo tworzenia i likwidowania katedr i wydziałów oraz zatwierdzania rektorów; status wyższych szkół państwowych posiadały uniw. w Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Warszawie i Wilnie, politechniki w Warszawie i Lwowie, Akad. Medycyny Weterynaryjnej i Szkoła Gł. Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz Akad. Górnicza w Krakowie; prywatnymi szkołami wyższymi były ASP w Krakowie, Kat. Uniw. Lubelski, Wolna Wszechnica Pol. i Wyższa Szkoła Handlowa w Warszawie. 1930 powołano Związek Nauczycielstwa Pol., który m.in. wprowadzał na grunt pol. nowe koncepcje dydaktyczne; zwalczaniem analfabetyzmu i prowadzeniem działalności oświatowej (kursy, czytelnie, odczyty, świetlice) wśród ludności, również wiejskiej, zajmowały się m.in.: Tow. Czytelni Lud., Polska Macierz Szkolna, Tow. Uniw. Robotniczego, Tow. Uniw. Lud. Podczas II woj. świat. okupanci niem. zlikwidowali w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku szkolnictwo pol. wszystkich szczebli, aresztując i wysiedlając nauczycieli, zwł. akademickich; w Generalnej Guberni działały jedynie szkoły powszechne (podstawowe) i zawodowe; w odpowiedzi na represje okupanta rozwijało się szybko tajne nauczanie; działalnością oświatową kierował powołany 1940 Departament Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj; prowadzono konspiracyjną naukę na wyższych uczelniach; w Warszawie działał Uniw. Poznański jako Uniw. Ziem Zachodnich; tajne nauczanie rozpowszechnione było najbardziej w Generalnej Gubernii, ogółem objęto nim ok. 90 tys. uczniów szkół średnich, ponad 10 tys. uczniów szkół zawodowych oraz ok. 7 tys. słuchaczy wyższych uczelni. Na terenach zajętych przez Rosjan system szkolnictwa ujednolicono z radzieckim, traktując szkołę jako miejsce indoktrynacji polit.; szkoły prywatne upaństwowiono, prowadzone przez duchownych zlikwidowano; wyższe uczelnie lwowskie działały pod zmienionymi nazwami, językiem wykładowym był formalnie ukraiński; na Litwie szkolnictwo pol. zastępowano litewskim, zlikwidowano Uniw. S. Batorego; po zajęciu tych ziem przez Niemców szkolnictwo poddano germanizacji. Pierwsze szkoły uruchomiono na terenach wyzwolonych już 1944; 1945 ujednolicono program nauczania szkół podstawowych, do 1945/46 rozpoczęły działalność wszystkie wyższe szkoły czynne przed wojną, powołano nowe uczelnie w Łodzi, Toruniu, Lublinie i na Ziemiach Odzyskanych; od 1948 nasilała się indoktrynacja polit. w duchu marksistowsko-leninowskim, wprowadzono obowiązkową naukę j. ros., likwidowano szkoły prywatne i naukę religii, powrócono do 7-klasowego systemu nauczania powszechnego, powołano zasadnicze szkoły zawodowe, technika zawodowe, szkoły majstrów, rozwijały się szkoły przyzakładowe - zaniedbywano natomiast rozwój liceów ogólnokształcących; zreorganizowany system szkół wyższych opierał się na 4-letnich studiach zawodowych i 2-letnich magisterskich; od 1948 istniały wieczorowe studia inżynierskie, od 1950 studia zaoczne; 1956 obowiązek szkolny przedłużono do 16 roku życia, zniesiono egzamin końcowy w szkołach podstawowych, wprowadzono nieobowiązkową naukę religii; ustawa sejmu z 1961 wprowadziła 8-klasowy system nauczania i przedłużyła obowiązek szkolny do 17 roku życia, naukę religii przeniesiono do punktów katechetycznych. Z okazji obchodów tysiąclecia państwa pol. zbudowano ok. 1200 szkół podstawowych (tzw. tysiąclatki). Proponowana 1973 reforma systemu szkolnego (utworzenie 10-klasowej szkoły podstawowej i 2-letniej szkoły specjalizacji kierunkowej) nie doczekała się realizacji. Po 1989 szkoły uzyskały większą swobodę w zakresie realizacji programów nauczania; do szkół i przedszkoli wprowadzono naukę religii; do 1996 szkoły podstawowe zostały przejęte przez gminy. 1999 rozpoczęto reformę oświaty, m.in. wprowadzając dwustopniowe (6-klasowa szkoła podstawowa i 3-klasowe gimnazjum) nauczanie obowiązkowe, po którym uczeń może kontynuować naukę w liceum bądź szkole zawodu (zawodówka, technikum); dwuszczeblowy (licencjat i magisterium) charakter ma szkolnictwo wyższe; oprócz zmian programowych reforma przewidziała także matury przed państwową komisją (ich realizację odłożono).
- TERM, Doskonalenie Zarządzania...
- RADLIŃSKA, Helena, ps. Helena Orsza,...
- BIERUT Bolesław, ps. Tomasz i inne (1892-1956)...