pierwsze związki zawodowe zakładano w zaborze prus., gł. na Górnym Śląsku (nierzadko związki niem. zrzeszały pol. robotników); organizacje czysto polskie powstawać zaczęły u schyłku XIX w.: Związek Wzajemnej Pomocy (Górny Śląsk), Zjednoczenie Zawodowe Polskie (Westfalia), Polski Związek Zawodowy (Poznań); przed I woj. świat. polskie związki zawodowe w Niemczech zrzeszały ok. 76 tys. czł. Organizacje związkowe w zaborze austr. wywodziły się z orientacji socjalistycznej (Krajowa Komisja Związków Zawodowych) oraz chrześc. (Polskie Zjednoczenie Zawodowe Robotników Chrześc.), organizacyjnie związane były z centralami ogólnoaustriackimi w Wiedniu; ich liczebność przed I woj. świat. wynosiła ok. 40 tys. czł. W zaborze ros. powstanie pierwszych związków zawodowych inicjowały kółka, a następnie partie socjalistyczne; zalążkiem właściwych związków były działające nielegalnie kasy oporu zakładane z inicjatywy L. Waryńskiego, I Proletariatu i Związku Robotników Pol.; masowe związki zawodowe zakładały 1905-07 partie PPS, SDKPiL oraz Bund; obok nich istniały quasi-związkowe Chrześc. Stowarzyszenia Robotnicze; przed I woj. świat. związki zaboru ros. zrzeszały ok. 115 tys. czł. Po odzyskaniu niepodległości prawo pol. gwarantowało wolność zrzeszania się i nadawało związkom zawodowym osobowość prawną, dopiero ustawa o stowarzyszeniach z 1932 ograniczyła prawa związkowe; w dwudziestoleciu międzywojennym działało 30 central związkowych, zrzeszających ok. 2 tys. odrębnych organizacji; nurt socjalistyczny i komunistyczny reprezentowały - socjalistyczny Związek Stowarzyszeń Zawodowych oraz nielegalna komunistyczna Lewica Związkowa (obydwie organizacje połączyły się 1935), nurt nar.-demokratyczny obejmował m.in. Zjednoczenie Zawodowe Polskie (działające gł. w Wielkopolsce i na Pomorzu), "Pracę Polską" (od 1920 Zjednoczenie Zawodowe "Praca Polska", w latach 30. pod wpływem ONR), przedstawicielem nurtu chadeckiego było Chrześc. Zjednoczenie Zawodowe; do zdobyczy z.z. w P. okresu międzywojennego należało m.in.: wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy, uznanie zakładowych reprezentacji pracowniczych, wprowadzenie ustawodawstwa socjalnego, powołanie inspekcji i pośrednictwa pracy, rozwój ubezpieczeń pracowniczych; prócz działalności stricte związkowej z.z. w P. prowadziły aktywność kult.-oświatową, sportową, samopomocową oraz wydawniczą (m.in. "Robotniczy Przegląd Gospodarczy", "Głos Zjednoczenia", "Związkowiec Chrześcijański", "Głos Pracy Polskiej", "Front Robotniczy"). Podczas II woj. świat. na obszarach wcielonych do Rzeszy związki zawodowe zdelegalizowano, robotnicy ze Śląska zrzeszeni zostali w Niem. Froncie Pracy; w Generalnej Guberni część związków działała pod hitler. kontrolą; na terytoriach zajętych przez Sowietów działały komunistyczne organizacje związkowe podporządkowane WKP(b); niektóre związki rozpoczęły działalność konspiracyjną (np. Związek Zawodowy Kolejarzy, Związek Nauczycielstwa Polskiego); przy Delegaturze Rządu na Kraj utworzono sekcję koordynacyjną, na uchodźstwie działał m.in. Związek Zawodowy Transportowców (skupiał marynarzy w W. Brytanii). Od 1944 na terenach wyzwalanych odradzały się z.z. w P., XI 1944 w Lublinie utworzono Tymczasową Komisję Centralną Związków Zawodowych, do końca 1945 istniały w ramach Zrzeszenia Pracowniczych Związków Zawodowych (od 1949 Zrzeszenie Związków Zawodowych) 24 związki branżowe, skupiające 1 mln czł. (połowa zatrudnionych); powojenne syndykaty i ich działacze uczestniczyli w radach nar., Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gosp., w akcji przesiedleńczej, osadnictwie na Ziemiach Zach. i Płn.; 1948 zrzeszały ponad 90% pracowników najemnych; po 1949 z.z. w P. przejęły część zadań o charakterze państwowym (np. Centralna Rada Związków Zawodowych miała prawo inicjatywy ustawodawczej w sprawach prawa pracy, wydawała przepisy wykonawcze itp.), zarządzały Funduszem Wczasów Pracowniczych oraz kasami zapomogowo-pożyczkowymi, organizowały współzawodnictwo pracy; w momentach konfliktów społ., strajków i manifestacji (VI 1956, X 1956, XII 1970, VI 1976) kierownictwo z.z. w P. stawało po stronie władz państwowych. Od 1978 na Śląsku i Wybrzeżu tworzono opozycyjne komitety założycielskie Wolnych Związków Zawodowych, te z kolei organizowały VII-VIII 1980 komitety strajkowe, a w wyniku porozumień społ. 1980-81 powstał niezależny od władz komunistycznych ruch społ.-polit. Solidarność (później Niezależny Samorządny Związek Zawodowy , liczący 1981 ok. 10 mln czł.); 1980 zakończyła działalność CRZZ, część związków powołała Komisję Porozumiewawczą Branżowych Związków Zawodowych; nowe związki, utworzone obok "Solidarności", zrzeszyły się w Konfederacji Autonomicznych Związków Zawodowych. Wraz z wprowadzeniem 1981 stanu wojennego wszystkie związki zawodowe zawieszono, a X 1982 rozwiązano; część działaczy "Solidarności" prowadziła działalność związkową w konspiracji, 1984 władze komunistyczne powołały Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (największa liczebność - ok. 4,7 mln); na mocy porozumień Okrągłego Stołu IV 1989 ponownie zarejestrowano NSZZ "Solidarność", czł. nie popierający ponownej rejestracji Związku i opozycyjni wobec jego przew. L. Wałęsy utworzyli NSZZ "Solidarność 80". Po transformacji systemowej 1989 z.z. w P. ponownie cieszą się pełnią swobód i praw związkowych, zajmują się obroną praw pracowników, bezrobotnych, emerytów i rencistów; prowadzą działalność gł. w firmach państwowych; związki uczestniczą w wyborach parlamentarnych: w 2001 r. OPZZ w ramach Sojuszu Lewicy Demokratycznej, NSZZ "S." - Akcji Wyborczej Solidarność; 2,2 mln czł. (2003).
- związki zawodowe, masowe, dobrowolne organizacje...
- ZRZESZENIE WOLNYCH ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH W POLSCE, do 1927 Wolne Związki...
- ZRZESZENIE ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH, ZZZ, do 1949 Zrzeszenie...