pierwsi pojawili się przejazdem w X w. żydowscy kupcy (radanici) z Prowansji, osadnictwo rozpoczęło się pod koniec XI w.: z 1203 pochodzi żydowski nagrobek we Wrocławiu, 1205 powstała koło Gniezna osada Żydowo; napływ gł. Askenazyjczyków (rzadziej Sefardyjczyków) z zach. Europy (początkowo także z państwa Chazarów) trwał ze zmiennym natężeniem, odpowiadającym falom prześladowań, do połowy XVII w.; w efekcie państwo pol.-litewskie stało się największym skupiskiem ludności żyd. na świecie; 1264 książę kaliski Bolesław Pobożny nadał Żydom wielkopolskim specjalne przywileje, tzw. statut kaliski określający ich jako ludzi wolnych, podległych jurysdykcji książęcej, nadający im własny samorząd i niezależne sądownictwo w sprawach cywilnych pomiędzy Żydami, gwarantujący ochronę bóżnic i cmentarzy oraz zapewniający swobodę uprawiania działalności finansowej i gospodarczej (w tym zabronionego chrześcijanom przez religię pożyczania pieniędzy na procent), dzierżawy opłat państwowych, prowadzenie karczm; 1334, 1354 i 1367 został on potwierdzony i rozszerzony na całe królestwo przez Kazimierza Wielkiego, a 1388-89 na Litwę przez wielkiego księcia Witolda; podstawową jednostką samorządową Ż. w P. był kahał, czyli gmina wyznaniowa, od XVI w. także senioraty generalne (w Małopolsce i Wielkopolsce), a od 1580 ogólnokrajowy zjazd żydowski - Waad Arba Aracot (Sejm Czterech Ziem), od którego 1623 uniezależnił się Sejm Żydów Litwy (1764 zlikwidowany przez Sejm Rzeczypospolitej z powodu nieskuteczności w ściąganiu podatków); rozwijała się żydowska kultura: od 1509 działała jesziwa Jakuba Polaka i jego następców (Mojżesz Isserles zw. Remu, Salomon Luria, Mordechaj Jaffe i Jozue Falk) w Krakowie; od 1534 działała w Krakowie drukarnia hebrajska braci Heliczów (pierwsza książka w jidysz: Mirkewet ha-Miszne Aszera Anczla), 1559 ukazało się (w Lublinie) pierwsze w Polsce wydanie ; wzrastająca (zwł. od czasów Kazimierza Wielkiego) siła gosp. Ż. w P. potęgowała nastroje niechęci wobec nich (zwł. wśród mieszczaństwa), przejawiające się, m.in. 1407 pogromem w Krakowie, 1483 i 1525 wygnaniem z Warszawy, 1495 przesiedleniem z Krakowa do m. Kazimierz, 1495-1503 wygnaniem z Litwy, uzyskaniem w XVI w. przez 20 miast przywileju De non tolerandis Judaeis (zakaz osiedlania się Żydów) i rozszerzeniem go o kolejne ośrodki w XVII w., 1538 ograniczeniem przez Sejm uprawnień gosp. Żydów, 1549 obłożeniem ich podatkiem pogłównym; przejawem nietolerancji były też procesy o profanację hostii, m.in. w Poznaniu (1399) i Sochaczewie (1556), czy oskarżenia o dokonanie mordu rytualnego, m.in. 1547 Rawa Mazowiecka, 1639 Łęczyca (do połowy XVII w. 60 oskarżeń, ale jednocześnie Stefan Batory 1572 zakazuje pod karą śmierci wnoszenia bezpodstawnych oskarżeń); w porównaniu z innymi krajami eur. sytuacja Ż. w P. była jednak znacznie korzystniejsza - stąd nasilająca się migracja i rozrost populacji: od ok. 30 tys. pod koniec XV w. do 400-500 tys. w połowie XVII w.; stopniowy upadek miast w XVII w. (rezultat wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą) pogorszył sytuację gosp. ludności żydowskiej i doprowadził do emigracji na Ukrainę; 1648-49 (okres zw. Gezerah - "Wielka Katastrofa") podczas powstania Chmielnickiego doszło do krwawych pogromów (zamordowano 100-125 tys.); następne rzezie: 1734-36 na Podolu w czasie tzw. hajdamaczyzny, 1768 w trakcie koliszczyzny (m.in. rzeź humańska); reakcją na prześladowania i pogarszającą się sytuacją ekon. było pojawienie się ruchów mistyczno-religijnych: 1665 objawił się zbawca ludu Izraela - fałszywy mesjasz Sabbataj Cwi, 1755 rozpoczął działalność wywodzący się ze środowiska sabbatajskiego i odrzucający Talmud Jakub Lejbowicz Frank, którego herezję odrzuciła ortodoksja żydowska (ostatecznie przeszedł na katolicyzm - jego ojcem chrzestnym został król August III); w XVIII w. rozwinął się chasydyzm, zwł. dzięki działalności Baal Szem Tow (Izrael ben Eliezer 1700-60) i jego uczniów w Międzyborzu (1740-45) i mimo oporu tradycjonalistów i zwolenników kahali (oświeceniowców) - stał się dominującą formą żyd. religijności; w momencie upadku Rzeczypospolitej zamieszkiwało jej obszar ok. 800 tys. Ż. (2/3 w miastach) utrzymując się gł. z handlu (1/3), rzemiosła (1/3), arendy i szynkarstwa (1/7); zaborcy stosowali różnorodne, gł. dyskryminujące regulacje prawne: w zaborze pruskim realizowano politykę popierania emigracji ubogich (do połowy XIX w. zdecydowana większość Żydów opuściła Poznańskie) i naturalizacji bogatych; w Galicji stosowano ograniczenie samodzielności kahałów, politykę proemigracyjną; w zaborze rosyjskim wprowadzono nakaz osiedlania się jedynie na dawnych polskich terytoriach i w płd.-zach. guberniach ros. (1791); w Królestwie Polskim w 90 (na 450 ogółem) miastach obowiązywał zakaz osiedlania się Żydów, w następnych 30 mogli osiedlać się jedynie w gettach; mimo to nastąpił rozwój kultury i nauki żyd., m.in. 1823 pierwsze pismo żydowskie "Dostrzegacz Nadwiślański", 1826 otwarcie rządowej, polskojęzycznej Szkoły Rabinów (faktycznie świecka, nie wykształciła ani jednego rabina; działała do 1862); poprawa sytuacji Ż.w P. wraz z rozwojem kapitalizmu od połowy XIX w., zwł. w zaborach austr. i pruskim; w Królestwie Pol. reformy A. Wielopolskiego (1862) i ukaz cara Aleksandra II zlikwidowały większość ograniczeń antyżydowskich, jednak po upadku powstania styczniowego część wprowadzono ponownie, np. limitowanie miejsc w szkołach średnich i wyższych, zakaz nabywania i dzierżawy gruntów wiejskich; poprawa sytuacji nasiliła tendencje asymilacyjne (zwł. wśród Żydów związanych z haskalą i reformowanymi synagogami); pod koniec XIX w. powstał ruch syjonistyczny, uznający Żydów za odrębny naród, który winien w Palestynie odtworzyć państwo żydowskie (wg programu T. Herzla); ogółem na pocz. XX w. na ziemiach polskich liczebność ludności żyd. szacuje się na 50 tys. w zaborze pruskim, ponad 800 tys. w austr. (11% ogółu mieszk.), na ziemiach Król. Pol. ok. 1,3 mln, z tego w Warszawie - 306 tys. (1857 - 40 tys.), w Łodzi - 100 tys. (1857 - 3 tys.); duże skupiska żydowskie istniały w zach. części Rosji, skąd na pocz. XX w. przybyły na tereny polskie - w obawie przed pogromami i w wyniku adm. nakazów - liczne grupy Żydów tzw. Litwaków; w odrodzonym państwie Żydzi stanowili 10% ludności - (ponad 27% miejskiej i ok. 3,2% wiejskiej); zajmowali się gł. rzemiosłem i drobnym przemysłem (ok. 40%) oraz handlem (ponad 1/3); spora grupa pracowała w wolnych zawodach; 1922 ukazywały się 44 pisma żydowskie, w tym 18 dzienników (najważniejsze: "Hajnt" 1908-39 i "Der Moment" 1910-39 z nakładami sięgającymi 100 tys.), 1928 ponad 190; wkrótce po wyzwoleniu doszło do konfliktów narodowościowych, np. XI 1918 we Lwowie - zginęło 150 Żydów (na tle posądzeń o sympatie proukraińskie); 28 VI 1919 podpisany przez Polskę mały traktat wersalski gwarantował Ż. w P. m.in. swobodę wyznania, języka, organizowania się, równość wobec prawa, możliwość rozwijania własnego szkolnictwa (przy finansowym wsparciu państwa); najważniejsze postanowienia traktatu potwierdzono w konstytucjach z 1921 i 1935; państwo polskie nie naruszyło tych zasad, jednak przez cały okres 20-lecia występowały przejawy antysemityzmu: w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1920 z obawy przed prosowieckimi sympatiami internowano w Jabłonnie żołnierzy pochodzenia żyd.; 1929-35 (okres wielkiego kryzysu) prowadzono bojkot sklepów żyd.; 1936 ustawa o ograniczeniu uboju rytualnego, 1936 pogrom w Przytyku, 1937 niektóre uczelnie wprowadziły getto ławkowe (za zgodą ministra oświaty W. Świętosławskiego), 1938 ustawa o stopniowym wprowadzaniu zakazu uboju rytualnego; stałe antysemickie ataki prasy narodowej, zwł. związanej z Obozem Zjednoczenia Nar. i ONR; pomimo utrudnień znakomicie rozwijało się życie umysłowe i kult. Ż. w P.; obok twórców w pełni zasymilowanych i zaliczanych wyłącznie do kultury pol. (np. J. Tuwim, A. Słonimski) powstawała literatura w jidysz (bracia Singerowie, grupa poetycka Jung Wilno) i w j. hebrajskim; wybitne osiągnięcia zanotowali żydowscy filmowcy i plastycy; rozwijało się szkolnictwo: większość dzieci żydowskich uczęszczała do szkół publicznych (z językiem polskim), część uczyła się w prywatnych (w 1937 - 1237 szkół dla ok. 180 tys. uczniów) z jidysz lub hebrajskim jako językami wykładowymi (lub jako jednym z przedmiotów); działały instytuty naukowe i uczelnie, m.in. Jesziwa Mędrców Lublina, Instytut Nauk Judaistycznych w Warszawie, Żydowski Instytut Naukowy; w II Rzeczypospolitej Żydzi szerzej włączyli się w życie polit., zwł. partie syjonistyczne (Syjonistyczna Partia Pracy Hitachdut, Mizrachi, Unia Syjonistów-Rewizjonistów W. Żabotyńskiego z młodzieżówką Betar M. Begina); żydowska lewica - Poalej Syjon, Bund i Żydowska Partia Ludowa (fołkiści) - działała poza parlamentem; prawica - Aguda (partia religijnych integrystów) miała w Sejmie 2-3 posłów (zabierających głos jedynie w sprawach dotyczących judaizmu) wybieranych z list BBWR; emigracja z Polski nasiliła się w okresie reform Grabskiego i po 1935 - wskutek wzmożonej działalności Nowej Organizacji Syjonistycznej W. Żabotyńskiego, popieranej przez władze państwowe (10-letni plan emigracji 750 tys. Żydów do Palestyny); ogółem 1921-37 wyemigrowało 400 tys. (110 tys. do Palestyny); od IX 1939 na zajętych przez Niemców terytoriach rozpoczęła się polityka masowej eksterminacji Żydów (Żydów zagłada); na terenach wsch. 1,5 mln Ż. i 300 tys. żyd. uchodźców z radością powitało 17 IX wojska radzieckie; oficjalnie nie atakowano w ZSRR żydowskiej religii i obyczajów, ale zlikwidowano szkoły hebrajskie, wprowadzając na ich miejsce "szkoły postępowe"; wprowadzono przymus pracy; w VI-VII 1941 (po ataku niemieckim na ZSRR) w odwecie za postawę Ż. w czasie okupacji sowieckiej doszło do fali pogromów, m.in. w Tarnopolu, Lwowie, Drohobyczu i Złoczowie; po wojnie na mocy polsko-radzieckiej umowy z 6 VII 1945 powróciło ponad 200 tys. żydowskich repatriantów (w kraju przeżyło ok. 80 tys.); część poparła nowy ustrój (co utrwaliło stereotyp żydokomuny), jednak większość wolała emigrować, m.in. z obawy przed polskim antysemityzmem (wydarzenia w Krakowie, Rzeszowie, a zwł. pogrom kielecki 1946); do 1951 wyjechało ok. 150 tys. Żydów; kolejne fale emigracji nastąpiły po 1956 (ok. 30 tys.) oraz po III 1968 (do 1972 - ok. 30 tys.); od końca 1944 działał Centralny Komitet Żydów w Polsce - CKŻP (zdominowany przez komunistów), który rozwijał działalność oświatową, wydawniczą i artystyczną; powstał m.in. Żydowski Instytut Historyczny, Teatr Żydowski Idy Kamińskiej (w 1955 przeniesiony z Łodzi do Warszawy); do 1949 legalnie działało 11 partii; 1950 CKŻP został przekształcony w Tow. Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (ob. ok. 3 tys. czł., przew. Sz. Szurmiej); 1961-89 nie obsadzono stanowiska Naczelnego Rabina Polski (od 1989 - Pinchas Joskowicz); 1991 powstała Rada ds. stosunków polsko-żydowskich przy prezydencie RP, a L. Wałęsa podczas wizyty w Izraelu prosił w Knesecie o wybaczenie zła, które Polacy wyrządzili Ż. w P.; ob. w Polsce żyje ok. 3,5tys. osób narodowości żydowskiej, w tym 2 tys. zrzeszonych w Związku Gmin Wyznaniowych (prawny spadkobierca gminy przedwojennej); ukazują się dwutygodnik "Fołks-Sztyme" i miesięcznik "Midrasz" pod red. K. Geberta oraz biuletyn "Jidełe"; działają także, m.in. Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu, Forum Żydowskie, Polska Unia Studentów Żydowskich, Fundacje: Shalom, Ronalda S. Laudera (sponsoruje prasę) i rodziny Nissenbaumów.
