Holocaust, hebr. szoah
masowa eksterminacja Żydów eur. dokonana 1939-45 przez hitlerowskie Niemcy i ich sojuszników; prześladowania Żydów były jednym z centralnych punktów programu narodowych socjalistów, zapisanym w Mein Kampf Hitlera i w pracach gł. teoretyka nazizmu Alfreda Rosenberga; po przejęciu władzy przez NSDAP rozpoczęły się prześladowania: 1933 usunięto Żydów z posad państwowych, bojkotowano i zastraszano przedsiębiorców żyd., SA i SS organizowało pogromy, 1935 ustawy norymberskie odebrały Żydom prawa obywatelskie; od VIII 1935 Komitet Bojkotu (m.in. Himmler i Streicher) zmuszał Żydów do wyprzedawania majątków i do emigracji, a równocześnie 31 państw Europy, Ameryki i Australia na konferencji w Évian-les-Bains (VII 1938) zakazało im wjazdu, a USA ustaliły niewielkie roczne limity emigracji (np. w czasie II woj. świat. przyjęły tylko 21 tys.); do IX 1939 z 540 tys. niemieckich Żydów wyemigrowało 200 tys.; szczytowym punktem prześladowań była tzw. Kryształowa Noc z 9 na 10 XI 1938 - zniszczono 191 synagog i obrabowano ok. 8 tys. sklepów żydowskich, do obozów koncentracyjnych trafiło ok. 20 tys. osób; 28 XI 1938 deportowano do wsch. pasa przygranicznego ok. 17 tys. Żydów pochodzenia pol.; XII 1938 Himmler anulował posiadane przez Ż. prawa jazdy; I 1939 Hitler zapowiedział likwidację rasy żydowskiej w wyniku ewentualnej woj. świat.; od IX 1941 Żydzi (od 6. roku życia) musieli nosić na ubraniu Gwiazdę Dawida (w okupowanej Polsce od 1 XII 1939, a w Krakowie od końca IX 1939); przed II woj. świat. prawa obywatelskie Żydów ograniczono także we Włoszech, Rumunii i na Węgrzech; nowa faza z.Ż. rozpoczyna się z początkiem II woj. świat.; od końca XI 1939 (na mocy rozporządzenia Hansa Franka) zaczęto w miastach tworzyć Judenraty, mające wprowadzać w życie zarządzenia władz okupacyjnych; Żydom odebrano własność, ograniczono swobodę poruszania się, objęto przymusem pracy; od X 1939 zakładano getta (pierwsze w Piotrkowie Trybunalskim), początkowo na ziemiach polskich, a od 1941 na Łotwie, Litwie, Białorusi, Ukrainie oraz jedno w Czechach; hitlerowcy ostatecznie zaniechali planów utworzenia rezerwatów (na Lubelszczyźnie, w okolicach Niska nad Sanem, ewentualnie na Syberii) dla Żydów niem. i austr. - w związku z czym od jesieni 1941 przewożono ich do gett; śmiertelność w gettach (w sumie na terenach polskich było ich 650) była b. wysoka (np. w Warszawie na skutek tragicznych warunków - głodu, chorób, epidemii, zimna - zmarło 100 tys.); największe utworzono w Warszawie (początkowo 360 tys., w 1940 - 0,5 mln) i Łodzi (ok. 200 tys.); na terenie Polski działało 440 obozów pracy przymusowej (śmiertelność w niektórych sięgała 50%); kolejny etap z.Ż. rozpoczął się po niemieckim ataku na Rosję (22 VI 1941) - do końca 1941 na zajmowanych terenach Wehrmacht i specjalne oddziały SS (Einsatzgruppen A, B, C, D) wymordowały ok. 500 tys. Żydów; największe egzekucje w Ponarach k. Wilna (ok. 33 tys.), Kijowie (ok. 30 tys.), Odessie (23 X 1941 oddziały rumuńskie spaliły żywcem ok. 25 tys. osób) i Rydze (22 żołnierzy zamordowało 10 600 Żydów); wprowadzono do użycia komory gazowe i zbudowano 6 wielkich obozów zagłady: w Chełmnie (rozpoczął działalność 8 XII 1941), Bełżcu (II 1942), Sobiborze (V 1942), Brzezince (wiosna 1942), Treblince (VII 1942) i Majdanku (jesień 1942); IX 1941 dokonano w bloku II w Oświęcimiu pierwszego zagazowania, a od 8 XII w Chełmnie mordowano przy użyciu spalin samochodowych; od lata 1942 w komorach gazowych zabijano dziennie ok. 6-8 tys. osób; do ośrodków zagłady przywożono Żydów z całej Polski (do końca 1942 pozostało jedynie 60 gett, najdłużej - do końca VIII 1944 - w Łodzi) i Europy; ze względów ekon. i propagandowych obozy zagłady ulokowano na terytorium Polski; ogółem zginęło w nich ok. 4 mln Żydów; wychowanie rel. nie pozwalało większości Żydów na czynny opór; początkowo w gettach organizowano opiekę społ., m.in. w-wska Żydowska Samopomoc Społeczna M. Weicherta, tajne i półlegalne nauczanie (J. Korczak), wydawano podziemne gazety (legalnie wychodziła "Gazeta Żydowska"); czynny opór organizowały środowiska lewicowe i syjonistyczne: I 1942 w Wilnie powstała Farjnigte Partizaner Organizacje komunisty I. Wittenberga, 28 VII 1942 syjonistyczne organizacje młodzieżowe - Ha Szomer ha Cair, Dror i Akiba - utworzyły Żydowską Organizację Bojową; w getcie warszawskim działał Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW - ok. 250 osób); 18 I 1943 pierwsze starcie zbrojne, a 19 IV wybuchło powstanie w getcie w-wskim (zakończone samobójczą śmiercią przywódców ŻOB 8 V i wysadzeniem przez Niemców Wielkiej Synagogi na Tłomackiem 16 V); starcia także w gettach Białegostoku, Częstochowy i Będzina; bunty w obozach zagłady - 1943 w Treblince i Sobiborze, 7 X 1944 w Brzezince (zginęło 3 SS-manów i 250 Żydów, ale 27 więźniom udało się uciec); Żydzi włączali się w ruch oporu w wielu krajach eur., organizowali własną partyzantkę, ukrywali się w lasach lub korzystali z pomocy miejscowej ludności; w Polsce udzielanie pomocy Żydom karane było śmiercią (rozstrzelano ok. 800 Polaków) - mimo to utworzona X 1942 przy Delegaturze Rządu Londyńskiego Rada Pomocy Żydom (pod przew. J. Grobelnego) uratowała tysiące ludzi (m.in. dostarczyła 50 tys. kompletów dokumentów); ogółem w krajach opanowanych przez hitlerowskie Niemcy i ich sojuszników zamordowano ok. 6 mln Żydów (ok. 65-70% wszystkich Żydów europejskich), w tym ok.: 90% z 3,3 mln Żydów polskich; oprócz Niemców w z.Ż. aktywnie uczestniczyli: Austriacy, Rumuni i Słowacy; z państw sprzymierzonych i satelickich eksterminacji opierali się Włosi i Węgrzy (do przejęcia krajów przez Niemcy) oraz Bułgarzy i Finowie (odmówili wydania swoich Żydów); popierały politykę eksterminacji francuskie władze w Vichy (z 75 tys. deportowanych przy udziale administracji Petaina ocalało ok. 2 tys.).
ALTER Abraham Mordechaj, ANTYSEMITYZM, ŻYDZI W POLSCE, APPELFELD Aharon, ŻYDZI, LEJWIK, PABST
- obozy zagłady, miejsca masowego ludobójstwa,...
- JIDISZ, używany przez aszkenazyjskich;...
- OBOZY KONCENTRACYJNE HITLEROWSKIE, miejsca uwięzienia i...