SOCYNIANIZM

doktryna rel. Socyna przejęta i zmodyfikowana przez Braci Polskich (arian, socynian); modyfikacje polegały przede wszystkim na mocniejszym aniżeli u samego S. akcentowaniu postulatu oparcia religii na przesłankach rozumowych, przyjęciu zasady, że najwyższym sędzią w sprawach wiary jest zdrowy rozum, a treść Objawienia zawartego w nie może być sprzeczna z powszechnymi zasadami rozumu, które obowiązują zarówno na ziemi, jak i w niebie. Socynianie uznawali dwa sakramenty: chrzest (chrzcili ludzi dorosłych) i Wieczerzę Pańską; nie mieli jednoznacznych poglądów na problem odpuszczenia grzechów i łaski, odrzucali możliwość zmartwychwstania ciałem; zwolennikom s. nie wolno było brać udziału w wojnach, sprawować funkcji sędziego, składać przysiąg, odbierać nikomu życia (nawet we własnej obronie) ani też żądać sądownie zadośćuczynienia za krzywdy; socynianie odrzucali tradycję Kościoła (pisma patrystyczne, uchwały soborów i synodów, orzeczenia papieskie) i konieczność pośrednictwa duchowieństwa w kontaktach z Bogiem; hierarchię rzymskokat. oskarżali o bałwochwalczy kult świętych, nietolerancję i utrzymywanie ludzi w niewiedzy przy pomocy inkwizycji. S. w XVII w. cieszył się w Europie dużym rozgłosem, pisma socynian były tłumaczone na j. ang., franc. i holenderski i krążyły po całej Europie, równocześnie był jedną z najczęściej wyklinanych i piętnowanych przez teologów katolickich i protestanckich doktryn rel. (np. 1653 uchwałą Izby Gmin dokonano w Londynie publicznego spalenia Katechizmu rakowskiego). Czołowi przedstawiciele s. to S. Przypkowski, A. Wiszowaty, J. Crell, J. Szlichtyng. Po wygnaniu arian z Polski (1658, na skutek wspólnego wystąpienia pol. katolików i protestantów) przedstawiciele s. działali w Niemczech i gł. w Holandii, gdzie wydawali swoje dzieła, które w dużym stopniu kształtowały idee tolerancji religijnej i wpłynęły na formowanie się kultury oświecenia.