nurt poezji patriotycznej, żywotny w pol. romantyzmie; nazwany tak od Tyrteusza (Tyrtajosa), gr. poety (VII w. p.n.e.), autora elegii wzywających Spartan w czasie II wojny messeńskiej do nieustępliwej walki w obronie zagrożonej ojczyzny, ze słynnym dystychem: "Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu / Ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny… / Walczmy mężnie w obronie naszej ziemi i dzieci, choć byśmy zginąć musieli…" Legenda uczyniła z Tyrteusza symbol patrioty bojowego, prowadzącego naród do walki, kultywującego cnoty wojenne, niepodległość ojczyzny stawiającego na najwyższym miejscu w hierarchii wartości. Europ. legenda Tyrteusza twórczym echem odbiła się w Polsce po utracie niepodległości, stał się on tytułowym bohaterem m.in. poematu Tyrtej
J. Czeczota (1819), popularnego w środowisku wileńskich filomatów, dla których Tyrteusz był potwierdzeniem przekonania o kreacyjnej mocy poezji (w zakończeniu autor zwracał się wprost do A. Mickiewicza: "Adamie, będziesz w nasze wojowniki / Wdziękiem twej lutni męstwo, stałość wlewał. / Będziesz i jesteś naszym Tyrteuszem"). W poezji polistopadowej Tyrteusz bywał przywoływany jako symbol poświęcenia lutni ojczyźnie i bezpośredniego wpływania na jej losy, jako czytelny szyfr idei niepodległości; inspirował poetów powstańczej Warszawy:
J. Słowackiego, K. Brodzińskiego, S. Go-szczyńskiego, S. Garczyńskiego, K. Ga-
szyńskiego, odwołujących się do pieśni
wojennej, modlitwy obozowej, marszu,
apelu, pobudki. Pojawiły się symbole orła
białego, ojczyzny-matki, ojczyzny
zmartwychwstającej, upowszechniane
w formie druków ulotnych, zamieszcza-
ne w prasie, popularyzowane w teatrze
i kawiarniach. Najpełniejszym przeja-
wem tyrteizmu w romantyzmie jest Mickiewiczowski Konrad Wallenrod (1828),
głoszący potęgę poezji i jej moc oddziaływania na życie (bez Halbana-poety nie
byłoby czynu Wallenroda). Nurt p.t. w powstaniu listopadowym: G. Ehrenberg pisze w wierszu Do E.W: "Wieszcz krajowi winien lutnię, / Więc dla ludu lutnia trwa", adresat odpowiada wezwaniem: "Wstańcie, nowi Tyrteusze",
K. Ujejski w Maratonie zamieszcza tyrtejski nakaz heroicznej walki z potęgą zaborcy; tony tyrtejskie można odnaleźć u wielu poetów krajowych w okresie poprzedzającym powstanie styczniowe, m.in. w poezji M. Romanowskiego,
W. L. Anczyca (Pieśń strzelców), F. Faleńskiego. R. Suchodolskiego (Witaj majowa jutrzenko). Na progu XX w. p.t. znajdzie poetycki wyraz w Warszawiance stanowiącej muzyczny leitmotiv dramatu S. Wyspiańskiego; w międzywojniu w poezji W. Broniewskiego. Zdaniem
M. Janion niemal cała poezja romantyczna była tyrtejską "formacją pokoleniową", "kulturą tyrtejską", "kanonem tyrtejskim" pol. romantyzmu.
- poezja rewolucyjna, odmiana poezji okolicznościowej...
- Tyrteusz, gr. Tyrtajos, (VII w. p.n.e.)
- Lilla Weneda. Tragedia w 5 aktach, (1839)