wł. Roma
stolica Włoch, miasto na niz. Campagna di Roma, nad Tybrem 24 km od jego ujścia do M. Tyrreńskiego; pow. 208 km2 (w tym obszar państwa Watykan), 2,5 mln mieszk., zespół miejski - 3,5 mln (2004); największe na świecie skupisko obiektów zabytkowych, wielki ośr. turyst. (1994: 4,2 mln przybyszów, ponad 1 tys. hoteli i pensjonatów); miasto szczególne dla katolików, siedziba papieża, wielu zakonów i instytucji kościelnych skupiająca ok. 20 tys. duchownych z całego świata; stol. adm. Republiki Włoskiej, siedziba jej władz (także - organizacji międzynar., np. FAO); ośr. przemysłu. Wg legendy zał. 753 p.n.e. przez Romulusa, następnie we władaniu Etrusków do V w. p.n.e.; miasto-państwo stopniowo przekształciło się w stolicę państwa rzym., a w miarę podbojów w metropolię imperium, rozbudowywaną przez cesarzy (Rzym starożytny); od IV w. następował upadek Rz., który w V i VI w. był wielokrotnie niszczony przez Germanów; odbudowa prestiżu miasta związana jest z chrześcijaństwem i rolą, jaka przypadła w nim biskupowi Rz.; od poł. VIII w. Rz. staje się stolicą państwa kościelnego, celem pielgrzymek, a od IX w. miejscem koronacji cesarzy Zachodu; mimo to nie omijają Rz. klęski: 846 najazd Arabów, 1084 splądrowanie przez Normanów, częste powstania, próby przywrócenia republiki, a wreszcie opuszczenie Rz. przez papieży (tzw. niewola awiniońska), co nie sprzyjało rozwojowi miasta; w tym okresie wiele budowli antycznych zostało rozebranych lub przebudowanych na kościoły lub fortyfikacje; w 1. poł. XV w. Watykan stał się światowym centrum mecenatu nad sztuką i nauką, a Rz. imponującym ośrodkiem renesansu, promieniującym m.in. także na Polskę; pomimo oddziaływania reformacji i zniszczeń (1527 - Sacco di Roma), okres ten przyniósł wspaniałe dzieła architektury i urbanistyki; od XVIII w. datuje się zmiana stosunku do zabytków przeszłości i ich konserwacji, pobudzenie archeologii i starożytnictwa, zainteresowanie sztuką klasyczną; w 1. poł. XIX w. Rz. (stol. państwa kościelnego) obok Neapolu staje się ośr. sił konserwatywnych, przeciwnych zjednoczeniu Włoch, co prowadziło do konfliktów (1848 powstanie, ucieczka Piusa IX, proklamowanie republiki, obalonej 1849 przez interweniujące wojska franc.); dopiero 1870 po ewakuacji Francuzów włączono Rz. do zjednoczonych Włoch i oficjalnie uznano za ich stolicę (26 I 1871); miasto rozbudowało się wówczas poza dotychczasowe mury, na prawy brzeg rzeki, przeprowadzono podstawowe inwestycje komunalne (kanalizacja, 12 mostów, nowe arterie), pomiędzy 1871 a 1891 ludność miasta prawie się podwoiła do 387 tys. mieszk.; kolejny okres prosperity nastąpił po 1922 ("Marsz na Rz." Mussoliniego); w okresie 1921-41 liczba ludności wzrosła z 664 tys. do 1,4 mln; w czasie II woj. świat. (okupacja niem. od IX 1943 do IV 1944) miasto uniknęło poważniejszych zniszczeń; kolejny okres intensywnej rozbudowy to dziesięciolecie 1951-61 (wzrost liczby mieszk. do 2,15 mln, rozbudowa przemysłu); w efekcie Rz. stał się dużym ośr. finansów i bankowości, centrum handlowym, ośr. przemysłowym; m.in. w Rz. i okolicach rozwinięty jest przem. spoż., odzieżowy, obuwniczy (także jedna ze światowych stolic mody), farmaceutyczny, elektroniczny, elektrotechn., drzewny; wielkie centrum kultury z dziesiątkami muzeów i imprez artyst., rozwiniętym handlem antykwarycznym i dziełami sztuki. Zabytki: z okresu starożytnego zachowały się m.in. ślady najstarszej osady na Palatynie, późniejsze pałace cesarskie (Tyberiusza, Flawiuszów, Dom Liwii, Złoty Dom), Forum Romanum z ruinami świątyń i budynków publicznych, fora cesarskie i Kapitol, Koloseum, mauzoleum Augusta na Polu Marsowym, teatr Marcellusa, Panteon, grobowce, katakumby (mauzoleum Cecylii Metelli przy Via Appia), katakumby wczesnochrześcijańskie; ponad 200 zabytkowych kośc., m.in. S. Giovanni in Laterano, S. Marco, S. Maria Maggiore, S. Paolo fuori le Mura, S. Stefano Rotondo (od IV w.) oraz SS. Cosma e Damiano, S. Agnese (od VI w.); kośc. romańskie i gotyckie: SS. Quattro Coronati, S. Maria in Cosmedin, S. Maria in Trastevere, S. Maria d'Aracoeli, S. Maria sopra Minerva; renesansowe: S. Maria del Popolo, S. Pietro in Montorio, Tempietto, S. Maria della Pace, S. Giovanni dei Fiorentini, Bazylika św. Piotra i zespół pałacowy w Watykanie (XV-XVIII w.); pałace renesansowe: Venezia, Cancelleria, Farnese, Massimo alle Colonne; wille z XVI-XVII w.: Madama, Farnesina, Giulia, Medici, Borghese; kośc. barokowe: Il Ges (wzór wielu kośc. eur., także w Polsce), S. Trinit dei Monti, S. Susanna, S. Ignazio, S. Carlo alle Quattro Fontane, S. Ivo, S. Agnese, S. Andrea al Quirinale, S. Maria dei Miracoli; pałace barokowe: Laterański, Kwirynalski, Barberini, Doria; fontanny barokowe: Trevi, Aqua Felice, Dei Quattro Fiumi; widoczne są założenia urbanistyczne z okresu renesansu i baroku: Piazza di Campidoglio, Piazza del Poppolo, plac przed Bazyliką św. Piotra z kolumnadą Berniniego, Piazza di Spagna ze schodami, Piazza Navona; z nowszych budowli wyróżnia się pomnik Wiktora Emanuela, Citta Universitaria, dworzec Termini, Palazzetto dello Sport, stadion i obiekty olimpijskie (1957-60); tradycyjnie zw. miastem 7 wzgórz (taki był w czasach powstawania), rozłożony jest obecnie na kilkunastu wzgórzach o przeciętnej wys. 50 m; najstarsza śródmiejska część m. leży na l. brzegu Tybru i tu znajdują się najbardziej znane zespoły staroż. architektury: Koloseum, Forum Romanum, ruiny pałaców (m.in. Oktawiana Augusta), Circus Maximus, Termy Trajana, Karakalli; w płn. części śródmieścia koncentrują się instytucje państwowe i reprezentacyjne (okolice placu Republiki i Via Vittorio Veneto), a także popularne zabytkowe place: Piazza Venezia, Piazza di Spagna, Piazza Navona z licznymi obiektami turyst.; za murami Aureliana ulokowano reprezentacyjne dzielnice mieszkaniowe z pocz. XX w. ze słynnymi parkami Villa Borghese, Villa Ada czy dzielnicą ogrodową Monteverde.
PORWANIE SABINEK, LEGION MICKIEWICZA, KARAKALLA, PITTI PALAZZO, CECYLIA METELLA, KATARZYNA ARAGOŃSKA, NEOPLATONIZM, JUBA I, LAOKOONA GRUPA, KADYKS