państwo powstałe w środk. części Płw. Apenińskiego, które z czasem opanowało wybrzeża M. Śródziemnego stając się ogromnym imperium i zapoczątkowując do dziś istniejącą formację cywilizacyjną. Już w pocz. epoki żelaza między Tybrem, Apeninami a M. Tyrreńskim istniały osady Latynów; w VIII w. p.n.e. zaczęła się koncentracja ludności w umocnionych miastach i tworzenie lokalnej władzy (miasta-państwa); dotyczyło to także miasta Rzym, do którego przyłączono osadę Sabinów (dało to początek mitowi o założeniu miasta przez Romulusa 753 p.n.e.), a w VII w. - lewobrzeżną dolinę Tybru, tworząc tym sposobem największe miasto latyńskie, czerpiące zyski z wydobycia soli; dynastia Tarkwiniuszów podporządkowała sobie większość terytoriów latyńskich (VI w.), poszerzając i fortyfikując samo miasto (ten układ urbanistyczny przetrwał pięć wieków); na czele państwa stał król (miało ich być siedmiu, z czego tylko trzej ostatni uchodzą za postaci hist.), wybierany przez starszyznę rodową, która także tworzyła radę, zw. senatem (od łac. słowa oznaczającego starca); król był zarazem kapłanem, zasięgającym opinii Jowisza; społeczeństwo dzielono na classis (wojsko), czyli tych, którym status majątkowy pozwalał wyekwipować się do służby wojskowej i na pozostałych (infra classem) - tym sposobem pojęcie "lud rzymski" obejmowało praktycznie armię. OKRES WCZESNEJ REPUBLIKI (509-396 p.n.e.) rozpoczyna się od upadku monarchii w rezultacie najazdu władcy etruskiego Larsa Porsenny; od tego czasu rządzili Rzymem dwaj wybierani naczelnicy (konsulowie); sojusz ze Związkiem Latyńskim pozwolił pokonać konkurencyjne miasto etruskie Weje (położone za Tybrem); zmonopolizowanie władzy w Rzymie przez rody arystokratyczne spowodowało tzw. I secesję (494) - opuszczenie miasta przez plebs, który groźbą uchylenia się od służby wojskowej wymusił ustępstwa: prawo 12 tablic (451-450) uznało legalność trybunów i uchwał zgromadzeń plebejskich; sytuację zaczęła też rozładowywać, jak potem wielokrotnie w historii s.Rz., możliwość emigracji do nowo zakładanych kolonii, gdzie przydzielano ziemię. Tzw. ŚREDNIA REPUBLIKA to okres 396-133 p.n.e.; poważną klęską był 390 najazd Galów i zniszczenie miasta, co skłoniło do solidniejszego ufortyfikowania Rzymu i zwiększenia armii (przez rozszerzenie obowiązku służby na praktycznie wszystkich obywateli s.Rz.); 367 przywrócono konsulat, dopuszczono plebejuszy do najważniejszych kolegiów kapłańskich; rozpoczęto podboje ziem italskich (ostateczna aneksja Lacjum i Kampanii, wojny z Samnitami w Apeninach i Galami nad Adriatykiem, z greckim Tarentem, w obronie którego walczył król Epiru, Pyrrus); w efekcie 30% powierzchni całego Płw. Apenińskiego włączono do państwa rzym., a całą jego resztę uzależniono; łączne możliwości pozyskiwania żołnierza wynosiły ok. 600 tys. mężczyzn pomiędzy 17-46 rokiem życia, dzięki czemu s.Rz. stał się największą potęgą ówczesnego świata; przełomową serią wydarzeń stały się wojny punickie z Kartaginą; pierwsza z nich (264-241) mimo strat przyniosła panowanie na morzu i aneksję Sycylii (pierwsza prowincja poza Płw. Apenińskim, zarządzana przez namiestnika rzym. i płacąca daninę); druga wojna punicka (218-201), rozpoczęta serią klęsk zadanych armii rzym. przez Hannibala, który ze słoniami przeprawił się z Hiszpanii (kolonia kartagińska) przez Alpy, doprowadziła później do odzyskania kontroli nad utraconymi terenami, zwycięstw w Afryce (202 bitwa pod Zamą), stopniowego podporządkowania Rzymowi zach. części basenu M. Śródziemnego; po tych sukcesach s.Rz. przystąpił do podboju dzisiejszych Włoch płn. po Alpy (200-191) i wsch. terenów basenu M. Śródziemnego po Macedonię i Syrię; 146 zdobyciem i zrównaniem z ziemią Kartaginy zakończono jej 3-letnie oblężenie, utworzono prowincję rzym. w Afryce na terenach dzisiejszej Tunezji; 133 zakończono podbój Hiszpanii. Rozwój imperium przyczynił się do powstania nowej klasy wielkich wlaścicieli ziemskich: dzięki wojnom przybywało niewolników i łupów (w dużej mierze taki był ich cel), ubywało natomiast miejscowej siły roboczej, co sprzyjało koncentracji własności; równocześnie trwała kolonizacja rzym., np. po podboju Niz. Padańskiej osadzono tam ok. 100 tys. Rzymian i sprzymierzeńców, przybyłych ze zniszczonej przez wojska kartagińskie płd. Italii; takie zmiany napędzały koniunkturę, stymulując rozkwit samego Rzymu i powiększając tutejszy rynek zbytu; zarazem jednak sprzyjały negatywnym zjawiskom, takim jak korupcja, przekupstwa wyborcze, demoralizujące rozdawnictwo środków publicznych. Schyłek republiki przypada na okres 133-30 p.n.e. Armia zaczęła wtedy odczuwać brak rekruta - remedium miały stanowić reformy Grakchów, zmieniające układ społ. i gosp.; opór zagrożonych grup zahamował reformę, Tyberiusz Grakchus został zabity, a jego brat Gajus, mimo sukcesów w reformie agrarnej, też zginął (121); w powstałym zamęcie władzę skupił przeciwnik arystokracji Mariusz: zreformował armię (powołanych do służby przestał obowiązywać cenzus majątkowy) opierając ją na ochotnikach; ci kończąc służbę zaczęli żądać przydziału ziemi, co wkrótce miało się stać przyczyną poważnego kryzysu; nastąpił okres wojen domowych; Sulla, zwycięzca w pierwszej z nich, rządził terrorem (wspierany przez armię), a po jego abdykacji senat nie odzyskał już kontroli nad krajem; kryzysy wewn. i zewn., których nie brakowało, rozwiązywano przez obdarowywanie stanowiskami przywódców armii, co prowadziło do dalszego skupiania władzy i podbojów (Pompejusz Wielki dotarł do Eufratu, Cezar podbił Galię); opłacanie armii łupami wojennymi spowodowało swoiste "prywatyzowanie" armii i dopomogło w przejęciu władzy początkowo przez I triumwirat (Pompejusz, Krassus i Cezar), a po II woj. domowej (49-45) przez Cezara; śmierć Cezara położyła kres jego generalnym reformom państwa, a kolejne wojny domowe miały w tle konflikt między zmilitaryzowanymi proletariuszami a warstwami posiadającymi. WCZESNE CESARSTWO (30 p.n.e.-284 n.e.); Oktawian August, zwycięzca w wojnie z Antoniuszem, zachował pozory systemu republikańskiego (senat, konsulowie), ale przyznał sobie w nim pozycję specjalną; w efekcie władza przechodzić miała na potomków cesarza (w braku naturalnych na adoptowanych, w braku adoptowanych - na kogoś wybranego przez senat; z czasem jednak wybór władców weźmie w ręce armia); August ogłosił zasadę "pax Romana" (pokój rzymski), co oznaczało intencję stabilizacji i zakończenia podbojów (granice ustaliły się w przybliżeniu na Renie, Eufracie i Dunaju, za następców Augusta poszerzono imperium tylko o Brytanię, Dację i Mezopotamię); do utrzymania zdobyczy przyczyniało się zręczne skierowanie nastrojów ludów podbitych w stronę lojalności, której przejawem była romanizacja części zach., przyjmowana bez wielkiego oporu, a skuteczna i na wsch., przede wszystkim w Grecji, która identyfikowała się w pełni z Rzymem; w procesach tych dopomagała kolonizacja przez przesiedlenia, a także masowe udzielanie obywatelstwa (213 n.e. "Constitutio Antoniniana" nadała je ogółowi wolnej ludności); panowanie Augusta rozpoczęło trwający 2 wieki okres rozkwitu cywilizacyjnego i dominacji wojskowej Rzymu nad ówczesnym światem (z wyłączeniem obu Ameryk); zapowiedzią kryzysu stała się 166 wielka zaraza, która spowodowała m.in. takie osłabienie armii, że barbarzyńcy zajęli prowincje naddunajskie, a straty w ludności okazały się niemożliwe do nadrobienia: pozyskiwanie żołnierza za pomocą pieniędzy (dynastia Sewerów 193-235) spowodowało inflację i dezorganizację gospodarki; coraz wyraźniejsze stawało się zagrożenie zewn., ujemne skutki przynosiło porzucanie ziemi przez chłopów i uzurpacje kandydatów do władzy, a przejściowe sukcesy "cesarzy wojskowych", integrujących imperium, nie były w stanie przywrócić odrzuconego systemu przejmowania władzy; zaczynał się schyłek s.Rz.; klęski sprzyjały ewolucji religijnej, zwracaniu się ku życiu przyszłemu, rozpowszechnianiu chrześcijaństwa. PÓŹNE CESARSTWO (284-476). Dioklecjan potrafił zatrzymać na pewien czas proces destrukcji, skutecznie dokonał reform w różnych dziedzinach, przedłużając o stulecie dominację militarną s.Rz.; po jego abdykacji stało się jednak jasne, że imperium jest zbyt duże, by mogło być sprawnie rządzone z jednego punktu i że nie pomaga ani system współrządów (imperator dzielił się władzą z cezarem), ani osiedlanie się cezarów w pobliżu zagrożonych granic, co trwało przez IV w.; wielkie znaczenie miały decyzje następcy Dioklecjana, Konstantyna I Wielkiego (307-337): nadanie Bizancjum (wraz z nazwą, od swego imienia, Konstantynopol) roli rzeczywistej, równorzędnej stolicy imperium i przyznanie chrześcijaństwu pełni praw (312); nastąpił faktyczny podział cesarstwa na część zach. i wsch., która po upadku s.Rz. zachowała ciągłość kulturową; ciąg wydarzeń, związany z wędrówką ludów, zakończył historię s.Rz.: 375 pojawienie się Hunów, 378 klęska pod Adrianopolem, napływ barbarzyńców do części zach. imperium, 410 zdobycie Rzymu przez Gotów, 476 detronizacja ostatniego cesarza Zachodu. Cywilizacja s.Rz. okazała się jednym z najważniejszych czynników w dziejach Europy i przetrwała w swych kontynuacjach (np. prawo, kultura, idea zjednoczonej Europy, zasięg katolicyzmu) do dnia dzisiejszego.
ACHAJSKI ZWIĄZEK, TOGA, PACHOMIUSZ, ANTONINOWIE, IMPERATOR, KWIRYNAŁ, TABULARIUM, DIECEZJA, NIKOMEDES III, OSTIA
- Egipt starożytny, państwo o terytorium...
- EGIPT STAROŻYTNY, w (IV tysiąclecie...
- gatunki starożytne, najwcześniej powstał...