miasto na prawach powiatu w woj. kujawsko-pomorskim, w Kotlinie Toruńskiej, nad Wisłą; 210,7 tys. mieszk. (2002); przem. chem. (włókna chem., nawozy fosforowe, farby), maszynowy (maszyny budowlane, aparatura chem., maszyny dla przem. młynarskiego), elektrotech. i elektroniczny, środków transportu (armatura okrętowa), włókienniczy (wełniany, materiałów opatrunkowych), spoż. (mięsny, drobiarski, serowarski, młynarski, cukierniczy, winiarski), precyzyjny (maszyny biurowe, urządzenia jądrowe), odzież., poligraficzny; węzeł komunikacyjny, port rzeczny; uniw., wyższa szkoła oficerska, placówki nauk. PAN, 2 teatry, miejsce festiwali Teatrów Polski Północnej; siedziba diecezji Kościoła rzymskokat.; nagromadzenie zabytków i placówek kultury czyni z T. ważne centrum turystyki; zabytki Starego Miasta: gotycki ratusz XIII-XVII w., gotyckie kośc. św. Jana, Wniebowstąpienia NMP i inne (XIII-XV w.), spichrze (XIV-XVII w.), pozostałości murów miejskich (XIII-XV w.), późnobarokowe pałace z XVIII w., kamienice z XIII-XVIII w.; na Nowym Mieście: gotycki kośc. św. Jakuba (XIV w.), kamienice mieszczańskie; pozostałości zamku krzyżackiego (XIII-XIV w.) zburzonego 1454 przez mieszczan toruńskich i zamku Dybów z XV w.; manierystyczno-barokowy zespół klasztorny Reformatów (XVII-XVIII w.); 1997 cały zespół staromiejski T. umieszczony został na Liście UNESCO; muzea: Okręgowe w ratuszu, Mikołaja Kopernika, Etnograficzne, Sztuki Dalekiego Wschodu. W X w. osada rzemieślniczo-handlowa, 1226 przekazana Krzyżakom przez Konrada Mazowieckiego, którzy 1233 nadali jej prawa miejskie (Stare Miasto) i wznieśli zamek (siedzibę komturów); czł. Hanzy, miejsce osadnictwa przybyszów z Flandrii, Westfalii i Śląska, konkurent Gdańska; w drugiej poł. XIII w. na wschód od zamku powstało Nowe Miasto, które 1264 otrzymało prawa miejskie; 1454 oba grody połączono w jedno miasto; 1440 czł. antykrzyżackiego Związku Prus; 1466 miejsce zawarcia pokoju kończącego wojnę trzynastoletnią; T. znalazł się w granicach Polski (wraz z Prusami Królewskimi); w XVI w. upadek znaczenia na rzecz konkurencyjnego Gdańska; ośr. luteranizmu (6-klasowa szkoła luterańska przekształcona 1594 w Gimnazjum Akademickie); na przełomie XVI i XVII w. ponowny rozkwit w związku z rozwojem handlu między Wielkopolską i Niemcami a Litwą i Rosją; ośr. rzemiosła (m.in. złotnictwa, sukiennictwa, produkcji pierników); 1724 krwawe zajścia między protestantami a katolikami (tzw. tumult toruński); 1793-1920 w zaborze pruskim; 1861-62 połączenia kolejowe z Gdańskiem i Warszawą, rozwój życia kulturalnego, walka z germanizacją; 1920-39 stol. województwa pomorskiego, wzrost liczby ludności z 39 tys. mieszk. (1921) do 81,2 tys. mieszk. (1938); podczas okupacji niem. objęty akcją wyniszczania ludności pol. (kilka obozów i podobozów, m.in. Potulic i Stutthofu); 1945-75 m. powiatowe, następnie (do 1999) m. wojewódzkie, ob. siedziba sejmiku woj. kujawsko-pomorskiego i władz adm. powiatu toruńskiego.
GRODZICKI, TORUŃSKIE WOJEWÓDZTWO, ORGANMISTRZ, WISŁA, LISTA UNESCO, , GOTYK, ESMAN Józef, BYDGOSKIE WOJEWÓDZTWO, DECJUSZ Just Ludwik
- Toruń, miasto wojew. wpn. Polsce...
- TORUŃ DWORSKI, miejscowość w , powiat...
- COLLOQUIUM CHARITATIVUM, (łac.- rozmowa przyjacielska)...