styl w architekturze i sztukach plastycznych późnego średniowiecza, ukształtowany we Francji (Ile-de France) w XII w., trwający w zależności od kraju do XV lub XVI w. Rozróżnia się trzy fazy: wczesny gotyk (we Francji 1150-1200), g. dojrzały (1200-50) i późny g. (po 1250), którego końcowy okres jest nazywany stylem flamboyant. Z Francji g. rozprzestrzenił się na inne kraje: Anglię, Hiszpanię, Niemcy, Skandynawię, Europę Środk., a dzięki wyprawom krzyżowym także na Bliski Wsch. i na Cypr. Nie przyjął się we Włoszech, gdzie traktowano go jako "styl barbarzyńców z północy". W architekturze g. przejawił się przede wszystkim jako konsekwentny system konstrukcji szkieletowej, którego elementami są ostrołukowe sklepienia krzyżowo-żebrowe, i łuki odporowe, łuk ostry użyty w konstrukcji i dekoracji. Konstrukcja szkieletowa, przenosząc ciężar sklepień na zewnętrzne przypory, umożliwiła znaczną redukcję grubości murów zewnętrznych, co pozwoliło na wznoszenie budowli o znacznej wysokości i stosowanie wielkich otworów w ścianach zewn. Początkowo rozwiązywano sklepienia jako cztero- i sześciodzielne, później ich układy stały się b. złożone (gwiaździste, sieciowe i kryształowe). G. wytworzył też własne elementy dekoracyjne: maswerki, wimpergi, pinakle, kwiatony, rozety okienne; architekturę uzupełniała bogata dekoracja rzeźbiarska; we wnętrzach dominowały witraże, nasycając przestrzeń kościołów barwnym, migotliwym światłem. Szczytowym osiągnięciem arch. g. były franc. kościoły katedralne: w Chartres, Reims, Amiens, Beauvais, Bourges, Strasburgu, Orleanie, Paryżu, Laon. Wirtuozerię techniczną budowniczych tego okresu ukazuje Saint-Chapelle w Paryżu, w której ściany zastępują olbrzymie okna wypełnione witrażami. W innych krajach g. przyjmował lokalne odmiany. W Anglii prezbiteria były najczęściej zamknięte prostokątnie, kościoły miały dwie albo trzy nawy poprzeczne, występowało tam największe bogactwo odmian sklepień, zwł. w późnym g.; ponadto brak łuków przyporowych. Wyróżniają się katedry w Lincoln, Canterbury, Salisbury, Peterborough, York, Exeter. W Niemczech wyjątkowo silna była strzelistość budowli i rytmika pionów; oprócz wielonawowych charakterystyczne były kośc. halowe, wiele budowanych z cegły. Najznakomitszymi zabytkami niem. g. są katedry w Kolonii, Freiburgu, Naumburgu. W Polsce bryły kościołów były cięższe, okna mniejsze, zamiast zewn. łuków odciążających występują skarpy (system filarowo-skarpowy), ozdoby szczytów są skromniejsze. Kościoły wznoszono z cegły lub stosowano kamień w elementach konstrukcyjnych (filary, żebra sklepień), a cegłę jako materiał wypełniający (daje to ciekawe efekty kolorystyczne i fakturowe). Za zdobycz polskiego g. uważa się sklepienie trójdzielne dziewięciopolowe (tzw. piastowskie) - np. w katedrze wawelskiej i wrocławskiej. Styl g. w Polsce odznaczał się dużą różnorodnością rozwiązań, najpełniej reprezentują go świątynie Krakowa (kośc. św. Katarzyny, N.P. Marii, Bożego Ciała, katedra wawelska), Wrocławia (kośc. św. Elżbiety, Marii Magdaleny, św. Krzyża, N.P. Marii na Piasku, św. Doroty), Torunia (kośc. św. Jana, św. Jakuba), Gdańska (kośc. N.P. Marii, Franciszkanów, Dominikanów), Gniezna (katedra), Szczecina (kośc. św. Jakuba). Gotycką architekturę świecką reprezentują zamki, warownie, miejskie mury, arsenały, prochownie, barbakany. Zamki posiadały plany nieregularne, pod koniec epoki zaczęły nabierać charakteru reprezentacyjnego (zamek papieży w Awinionie). Warowne budowle i zamki najeżone były licznymi wieżami o spiczastych hełmach. Mury obronne były wycinane w zębate blanki, za którymi biegł chodnik dla broniących. W czasach g. powstało wiele wybitnych założeń urbanistycznych - miast z regularną prostokątną siatką ulic i rynkiem w części centralnej otoczonych silnymi obwarowaniami (we Francji Carcassonne, Aigues-Mortes, Oxford w Anglii, Gandawa w Belgii, Lubeka i Rothenburg w Niemczech, Siena i Bolonia we Włoszech, Kraków w Polsce). W miastach wyróżniały się ratusze (zazwyczaj w formie zwartej bryły, nad którą górowała wysoka wieża), hale targowe i sukiennice (Ypres we Francji, Kraków), szpitale (Gandawa w Belgii, Lubeka w Niemczech, Beaune we Francji), zespoły budowli uniwersyteckich (Oxford i Cambridge w Anglii, Kraków). Domy mieszkalne wznoszono z kamienia i cegły, 2-, 3-piętrowe, b. wąskie, przystosowane do działek śródmiejskich; niekiedy z arkadowymi podcieniami; na płn. Polski, Niemiec, Francji często miały konstrukcję szachulcową (drewniany szkielet nośny, wypełnienie z cegły). Wszystkie budowle świeckie (podobnie jak sakralne) cechował wertykalizm, wysokie spadziste dachy, strzeliste szczyty zdobione sterczynami, ostrołukowe okna (z wyjątkiem domów mieszkalnych). W g. nastąpił rozwój monumentalnej RZEŹBY figuralnej, którą zdobiono portale i fasady kościołów. Sztywne formy wczesnogotyckie ustąpiły z czasem miejsca wizerunkom pełnym życia (poprawne proporcje, naturalny ruch, ukazanie życia wewnętrznego, ukazywanie nawet śmiesznostek i wad ludzkich). Obok postaci ludzkich pojawiły się też zwierzęta, potwory, chimery, maszkarony. Najwspanialsze zespoły rzeźb zdobią katedry francuskie w Chartres, Amiens, Strasburgu, Paryżu (Notre Dame), w Reims, w Niemczech, w Bambergu i Naumburgu. Charakterystyczne dla gotyku były krucyfiksy kamienne lub drewniane, przedstawiające ciało Chrystusa umęczone i brzydkie, a przy tym b. prawdziwe. Najwybitniejsze są tu dzieła niemieckie z XV w. Różnią się od nich włoskie krucyfiksy (np. Cimabue), na których ciało ukrzyżowanego Chrystusa jest odrealnione i wyidealizowane. Inne charakterystyczne dla gotyku rzeźby to Piękne Madonny wykonywane w polichromowanym drewnie lub kamieniu. Są wdzięczne, delikatne, radosne, b. świeckie, w pozie silnego kontrapostu, ale złagodzonego przez miękkie, esowate wygięcie kręgosłupa; ich szaty układają się w łukowate rytmy (np. Madonna z Krużlowej). W twórczości Wita Stwosza (ołtarz w kośc. N.P. Marii w Krakowie i dzieła z okresu norymberskiego) splatają się wszystkie cechy typowe dla rzeźby gotyckiej: ekstaza religijna i uduchowienie występują obok wesołości i drwiny, idealizacja obok realizmu, łagodny spokój miesza się z dramatyzmem, Wyróżniającymi się rzeźbiarzami byli też P. Parler, C. Sluter, N. Pacher, T. Riemenschneider. MALARSTWO wypowiadało się gł. w malarstwie ściennym (freski), tablicowym i ołtarzowym (dyptyki, tryptyki, poliptyki) i w witrażach. Tematami były wydarzenia biblijne i żywoty świętych, postacie przestały być bezcielesnymi, płaskimi znakami, nabrały ciała pod fałdzistymi szatami, ich twarze ukazywały ludzkie przeżycia, sceny przedstawiano na tle pejzażu albo we wnętrzach, które nie odbiegały od prawdziwych wnętrz tych czasów. Częstym tematem była "Pieta" (Pieta z Avignon, Pieta sieradzka). Najwspanialsze dzieła sztuki witrażowej powstały we Francji w 2. poł. XII i w XIII w. (Chartres, Bourges, Sens, Rouen, Tours, Paryż - Saint-Chapelle i Notre Dame); stanowiły połączenie niezwykłych efektów kolorystycznych ze świetlnymi, kompozycyjnie były podobne do obrazów tablicowych. Do najpiękniejszych należą witraże w Augsburgu, w Polsce - w kośc. N.P. Marii w Krakowie. Ważną dziedziną gotyckiego malarstwa była miniatura (Francja - bracia Limburg, Niemcy, Polska). Do najwybitniejszych malarzy okresu g. należą: Cimabue, Giotto, Duccio, S. Martini, bracia Van Eyck, R. van der Weyden, H. Memling, H. van der Goes, S. Lochner, Mistrz Francke, M. Broeserlam; wielu jest twórców anonimowych. W Polsce rozwijało się przede wszystkim malarstwo ołtarzowe, wyróżniają się malarze ze Szkoły Sądeckiej, w której cechy rodzime zmieszały się z wpływami bizantyjskimi i włoskimi (Pieta sieradzka). Rozkwit w czasach gotyku przeżywało RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE. Wyróżniają się meble, wyroby złotnicze, z kutego żelaza (piękne dzieła sztuki sakralnej: monstrancje, kielichy, relikwiarze), wyroby snycerskie (stalle w kościołach i oprawy ołtarzy), emalierstwa, tkactwa i hafciarstwa, introligatorstwo.
PORTUGALSKA SZTUKA, MASOLINO, ERHART Gregor, EMPOLI, LOCHNER, LEPSZY, FRANCISZEK Z SIERADZA, GOLUB-DOBRZYŃ, ŁUSZCZKIEWICZ, SANDOMIERZ
- gotyk, nazwa pochodzi od Gotów;...
- gotyk, (niem. Gotik, od Gothi...
- gotyk płomienisty, odmiana późnego gotyku,...