Australijski Związek
WARUNKI NATURALNE – Australia (kontynent).
USTRÓJ. Monarchia parlamentarna w ramach Bryt. Wspólnoty Nar. na podstawie konstytucji z 1901 (potwierdzona 1999 referendum; w praktyce jednak związki z W. Brytanią luźne); głową państwa królowa bryt. Elżbieta II; parlament dwuizbowy, Izba Reprezentantów, 147 posłów wybieranych na 3 lata i Senat, 76 czł. (po 12 z każdego stanu federalnego i po 2 z terytoriów Płn. i Stołecznego), kadencja 6-letnia (wymiana połowy składu co 3 lata); system władzy wielopartyjny, gł. partie: Partia Pracy (socjaldemokraci) i Liberalna (konserwatywna); kraj dzieli się na 6 stanów związkowych i 3 terytoria.
TERYTORIA ZAMORSKIE. W skład Związku Australijskiego wchodzą: 1) Australijskie Terytorium na Antarktydzie, pow. 5 896 500 km2; niezamieszkane; 2) Terytorium Heard i W. McDonald na Antarktydzie; 359 km2 (niezamieszkane); 3) Wyspa Bożego Narodzenia; 4) Wyspy Kokosowe; 5) Wyspa Norfolk na O. Spokojnym; pow. 34,6 km2; 2,4 tys. mieszk. (1986), gł. potomkowie buntowników ze statku “Bounty”; parlament 9 osób; podstawą utrzymania dochody ze strefy bezcłowej, znaczków pocztowych, turystyki; 6) Terytorium Wysp Morza Koralowego; 780 km2 – zarządzane z w. Norfolk (wyłącznie stacje meteorologiczne); 7) wyspy Ashmore, Cartier ma morzu Timor (niezamieszkane), administracyjnie podporządkowane Terytorium Północnemu.
LUDNOŚĆ: Mieszkańcy współczesnej A. to w 90% Australijczycy, potomkowie emigrantów bryt. i irlandzkich; 1,3% Azjaci, gł. z Chin i Wietnamu, nadto potomkowie emigrantów z ponad 120 krajów (w tym ok. 150 tys. osób pol. pochodzenia); liczba aborygenów obliczano 1993 na ok. 266 tys. (1,5% całej ludności A.); b. niska gęstość zaludnienia 2,6 osób/km2, najrzadziej zaludniony kontynent świata (stąd rocznie A. przyjmuje 140 tys. imigrantów, kontrolując równocześnie ich napływ pod względem kwalifikacji zawodowych, a potem asymilacji); wysoki poziom urbanizacji, 85% ludności zamieszkuje w miastach (gł. na płd.-zach. wybrzeżu); przyrost naturalny 7,9‰ (1991); przeciętna dł. życia: mężczyźni – 73 lata, kobiety – 80 lat; wyznania: 26% katolicy, 24% anglikanie, 17% inne wyznania protestanckie, 8% unitarianie, 3% prawosławni, nadto muzułmanie, buddyści, żydzi, wyznawcy rel. pierwotnych, inni.
GOSPODARKA. Kraj wysoko rozwinięty; 71% zatrudnienia w usługach, 24% w przem., 5% w rolnictwie; gospodarka mocno powiązana ze światową (zwł. z kapitałem amer. i jap.), mocno zależna od koniunktury miedzynar. (udział kapitału krajowego we wszystkich działach, z wyjątkiem górnictwa, nie przekracza 50%); państwo inicjator APEC, do którego krajów trafia 70% eksportu A.; stosunkowo wysoki wskaźnik bezrobocia wpływający na sporą emigrację (przewyższająca imigrację), np. 1991–93 ok. 600 tys. osób; realny wzrost gosp. 3,3% (2003). Obfite i różnorodne zasoby naturalne; wielkie złoża węgla kam. (najw. producent na półkuli płd.) i brunatnego, wydobycie boksytów i rud ołowiu (I miejsce w świecie), rud cynku i niklu (III miejsce), rud żelaza b. wysokiej jakości (IV miejsce), złota (IV miejsce), rud manganu (V miejsce); najw. w świecie wydobycie opali; nadto wydobycie ropy naft., gazu ziemnego, glinu, cyny, miedzi, uranu, toru, srebra, cyrkonów, diamentów; energetyka (VI miejsce w świecie) oparta gł. o węgiel. Bardzo wysokiej efektywności przemysł przetwórczy, wykorzystujący najnowsze zdobycze techniki; blisko 50% wartości prod. dostarczają przem. elektromaszynowy, metalowy i spoż.; produkcja ok. 350 tys. samochodów osobowych rocznie (Ford, General Motors, koncerny jap.); nadto hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych (zwł. aluminium i uszlachetnianie boksytów), przem. drzewny, papierniczy, chem., petrochem., poligraficzny, włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy, stoczniowy (wyspecjalizowany w budowie małych statków) i jachtów; 2/3 produkcji przemysłowej pochodzi z terenu Nowej Płd. Walii i stanu Wiktoria. Rolnictwo wysokotowarowe, zmechanizowane, niemniej wykorzystanie ziemi ma charakter ekstensywny; na przeszkodzie jej lepszemu wykorzystaniu stoi deficyt wody i susze (1,9 mln ha jest sztucznie nawadniane ze studni artezyjskich); plony pogarszają też plagi szarańczy, zdziczałych królików i świń, psów skrzyżowanych z miejscowym dingo (porywających owce), żarłocznych kangurów, szczurów i myszy; grunty orne i sady zajmują 6,4% pow., łąki i pastwiska aż 54,4% (co stanowi najw. wśród kontynentów odsetek użytków zielonych), lasy 13,8%, reszta to nieużytki; osobliwością struktura własności ziemi, której 80% należy do Korony bryt. (57% jest dzierżawione), 12% w rękach prywatnych, 8,2% zwrócono Aborygenom; 2/3 gospodarstw ma charakter farmerski. Podstawą rolnictwa hodowla owiec (I miejsce w świecie, 147 mln sztuk – 1993, gł. merynosów; 1/3 światowej produkcji wełny), nadto hodowla bydła typu mlecznego i mięsnego, trzody chlewnej, kur; uprawa pszenicy (na ok. 10 mln ha), jęczmienia, owsa, żyta, trzciny cukrowej, tytoniu, bawełny, roślin oleistych zwł. słonecznika, warzyw; plantacje winorośli, jabłoni, pomarańczy, brzoskwiń, bananów, ananasów; produkcja rolna wysoko przekracza potrzeby wewn. i przeznaczona jest w znacznym procencie na eksport; rybołówstwo drugorzędnego znaczenia mimo bogatych łowisk, na których spotkać można ok. 2000 gat. ryb, nie licząc skorupiaków i mięczaków (połowy tuńczyka, makreli, łososia, także krabów, ostryg, homarów, krewetek, pereł); rosnące znaczenie turystyki (2,1 mln gości – 1990), dla której dodatkowym impulsem obchody 200-lecia osadnictwa eur. oraz organizacja Igrzysk Olimpijskich 2000 w Sydney. Infrastruktura komunikacyjna A. ma specyficzne uwarunkowania wynikające z rozległości kontynentu, zróżnicowanych warunków atmosferycznych i nierównego rozmieszczenia skupisk ludności; dł. linii kolejowych 35,5 tys. km, najw. ich zagęszczenie występuje w rejonach przybrzeżnych Nowej Płd. Walii, Wiktorii, Queenslandu i na wybrzeżu płd.-zach.; 2004 uruchomiono linię kolejową dł. 3000 km z portu Darwin do Adelajdy, biegnącą z płd. na płn. przez cały kontynent (podróż trwa 50 godzin); transport samochodowy wysoko rozwinięty – 550 samochodów osobowych na 1000 mieszk. (V–VI miejsce w świecie); ciężarowych 117 (IV miejsce); ok. 110 tys. km dróg kołowych pierwszorzędnej rangi, pozostała część ma w znacznym stopniu charakter przetartych szlaków. W transporcie wewn. i zewn. ogromna rola komunikacji lotn. (430 licencjonowanych portów lotn.) i morskiej; najw. międzynar. porty lotn. w Sydney, Melbourne, Brisbane, Perth, Darwin. Flota dalekomorska niewielka; eksport i import gł. za pośrednictwem innych bander; gł. porty: Gladstone, Port Kembala, Brisbane, Fremantle, Sydney, Melbourne, Newcastle; wysoko rozwinięta sieć łączności telefonicznej (1 aparat na 2 osoby), komputerowej, radiowej, telefaxowej; 4 akad. nauk, 18 uniw., najstarszy w Sydney, zał. 1850.
HISTORIA. Najstarsze ślady człowieka w A. pochodzą sprzed 60 000 lat; proces zasiedlania A. dokonał się w trzech falach; w pierwszej przybyli Negryci, pochodzący z Azji Płd.-Wsch., w drugiej Murrayanie wskazujący na związki z ludami Ainu z w. japońskich, w trzeciej Carpentariowie pokrewni Weddom zamieszkującym Cejlon; ludność ta została później przez białych osadników nazwana aborygenami; ówczesny proces migracji był o tyle łatwy, że poziom oceanu był ok. 200–250 m niższy niż obecnie i obszar płd-wsch. Azji połączony był lądowo z Indonezją, zaś Australia z Tasmanią i Nową Gwineą tworzyła subkontynent zw. Sahul; dopiero ok. 6500 p.n.e. ocean podniósł się do ob. poziomu; liczbę ludności kontynentu w chwili odkrycia go przez Europejczyków oblicza się na ok. 300–350 tys. osób podzielonych na ok. 500 grup plemiennych mówiących odrębnymi językami. Pierwsi dotarli do A. żeglarze holenderscy (1642 Tasman – stąd początkowa nazwa Nowa Holandia) i angielscy (1686 Damphier); w XVIII w. rozpoczęła się rywalizacja między Francuzami (1768 Bougainville) i Anglikami (1770 Cook), którzy po utracie kolonii w Ameryce Płn. nasilili penetrację i uczynili A. miejscem zsyłania skazańców; pierwsza ich partia dotarła 1788 do Portu Jackson (ob. Sydney), dając początek Nowej Płd. Walii; 1808 gubernator Macquarie zapoczątkował rozwój cywilizacyjny A. (budowa gmachów użyteczności publicznej, dróg, aklimatyzacja merynosów); 1788–1830 do A. przybyło 77 tys. przesiedleńców, z czego 66 tys. stanowili skazańcy, resztę żołnierze i administracja wojsk. z rodzinami; 1825 Nowa Płd. Walia uzyskała status kolonii, 1825 ustanowiono gubernatora Tasmanii, 1829 kolonię Australii Zach., 1837 Australii Płd.; 1816 dopuszczono osadników z innych krajów, 1840 zaniechano zsyłek skazańców do Nowej Płd. Walii, obejmującej wówczas także stany: Wiktorię (usamodzielniona 1851) i Queensland (1859); od 1868 zrezygnowano ze zsyłek całkowicie. Równolegle trwało poznawanie wnętrza kontynentu; 1831–36 T. Mitchel rozpoznał system rzeczny, 1839–44 P.E. Strzelecki odkrył łańcuch Wielkich Gór Wododziałowych zawierających złotonośne pokłady i nazwał ich najw. szczyt Górą Kościuszki; dalszych penetracji dokonali m.in. E.J. Eyre, L. Leichardt, R. Burke, W. Wills, J. i A. Forrestowie, E. Giles, P.E. Warburton. Odkrycie 1851 złota w płd.-wsch. Australii wywołało kolejną wielką falę imigracji ze wszystkich kontynentów (1851–61 liczba ludności A. wzrosła z 437 tys. do 1 168 mln); 1880 kraj liczył już 2,3 mln mieszkańców, przy czym napływ taniej siły roboczej z Azji, zwł. Chin, spowodował wydanie przez W. Brytanię przepisów ograniczających napływ kolorowej ludności; w drugiej poł. XIX w. odkrycia bogatych złóż rud metali nieżelaznych i węgla kam. przyniosły rozwój przem. wydobywczego; równolegle rozwijała się hodowla owiec i bydła, uprawa pszenicy oraz bawełny i trzciny cukrowej; na wielką skalę rozbudowano sieć kolejową. Pod koniec stulecia uformował się w A. silny ruch związkowy, powstały partie polit., 1899 uchwalono konstutucję związkową, 1901 proklamowano powstanie Związku Australijskiego (na prawach dominium bryt.); do 1914 wprowadzono szereg ustaw socjalnych; w I woj. świat. A. wzięła udział po stronie Ententy, wysyłając na front 330 tys. ochotników, którzy walczyli gł. na Bliskim Wschodzie i we Francji (straty wyniosły 66 tys. zabitych); w latach 20. rozkwit gosp., napływ kolejnej fali imigrantów; w II woj. świat. udział A. był jeszcze większy (750 tys. zmobilizowanych, 30 tys. zabitych), wojska austral. walczyły w Afryce Płn., Grecji, na Dalekim Wschodzie i wyspach O. Spokojnego; po II woj. świat. zacieśniły się stosunki A. z USA (m.in. 1950–53 udział w wojnie koreańskiej, 1951 przystąpienie do ANZUS, 1954 do SEATO); nastąpił też kolejny okres rozwoju gospodarczego, sytuujący A. w gronie najbogatszych państw świata; w latach 70. zbliżenie z Japonią, która w latach 90. stała się najw. partnerem gosp. A.; 1986 ratyfikowanie układu Rarotonga o utworzeniu strefy bezatomowej w płd. części O. Spokojnego; 1989 z inicjatywy A. zawiązano forum 17 państw obszaru Azja-Pacyfik (APEC), gdzie trafia 70% eksportu A. Od lat 70. trwa konflikt o zasady eksploatacji złóż ropy naft. usytuowanych na dnie M. Timorskiego, (najpierw z Portugalią, następnie z Indonezją, ob. z Timorem Wsch.); A. żąda 80% powierzchni dna, bo tyle zajmuje australijski szelf kontynentalny, druga strona domaga się granicy pośrodku akwenu (zgodnie z prawem międzynar.); ponieważ wszystkie werdykty Międzynar. Trybunału Prawa Morza były niekorzystne dla A., 2002 wypowiedziała ona Konwencję Prawa Morza ONZ. Specjalnym problemem wewn. pozostaje kwestia aborygenów, których liczba zmalała pod koniec XIX w. do ok. 100 tys.; 1950 podjęto program ich ochrony, a wysoki przyrost naturalny wśród nich spowodował, że 1986 liczyli 266 tys.; 1994 weszła w życie ustawa umożliwiająca im odzyskanie ziemi (z wyjątkiem posiadłości prywatnych); rządy od 1995 w rękach konserwatywnej Partii Liberalnej (premierem J. Howard); jego rządy przyniosły wyraźne sukcesy gosp. (m.in. spadek bezrobocia do 5,6%), co pozwoliło koalicji liberalno-narodowej ponownie wygrać wybory parlamentarne (2004); XI 2007 wybory wygrywa Partia Pracy Kevina Rudda, który zapowiada wycofanie wojsk australijskich z Iraku i energiczniejsze działania na rzecz walki ze zmianami klimatu (m.in. podpisanie protokołu z Kioto). Na początku 2009 katastrofalne pożary buszu (częściowo będące skutkiem podpaleń), w których zginęło ok. 200 osób. VI 2010 Rudda (coraz częściej krytykowanego we własnej partii) zastapiła Julia Gillard, pierwsza kobieta na tym stanowisku, wcześniej wicepremier i minister pracy i spraw społecznych. W wyborach parlamentarnych VIII 2010 żadna z dwu głównych partii nie osiągnęła większości w parlamencie.
Emigracja Polaków do A. była ilościowo niewielka, choć sięga lat 40. XIX w.; 1947 ich liczbę obliczano na 6800 osób; największa fala oceniana na ok. 60–70 tys. przybyła 1947–51 (gł. żołnierze formacji walczących na Zachodzie); druga (ok. 11 tys.) w początku lat 80.; łącznie liczebność Polonii australijskiej nie przekracza 150 tys. osób.
- Największe rzeki Australii
- Największe miasta Australii (wg spisu 1993)
- Związek Australijski - podział administracyjny
- Największe jeziora Australii