BUDOWA GEOLOGICZNA. Wschodnią część stanowi platforma prekambryjska, zbudowana podobnie do płyt Afryki, Australii i Ameryki Płd., z którymi wspólnie tworzyła w paleozoiku ląd Gondwany; nad sfałdowanymi warstwami proterozoicznymi i ze starszego paleozoiku leżą osady lądowe okresu karbońskiego, permu i dolnego triasu, z żyłami mezozoicznych dolerytów; A. Zach. strukturą i składem budulca pokrewna jest trzeciorzędowej strefie fałdowej Andów i gór Nowej Zelandii; na Ziemi Wiktorii liczne ślady działalności wulkanicznej, w tym jedyny czynny na A. wulkan Erebus (3794 m); na A. występują złoża mineralne: węgla kamiennego, grafitu, berylu, molibdenu, rud niklu, ołowiu, żelaza, miedzi, uranu, tytanu, złoto i srebro.
KLIMAT. Polarny, bardzo ostry i suchy; we wnętrzu kontynentu ujemne temp. utrzymują się przez cały rok (najniższa zanotowana temp. powietrza -88,3°C); w miesiącach letnich niekiedy temp. dodatnie, zwł. na Płw. Antarktycznym, gdzie zanotowano 9,9°C; roczna suma opadów niewielka, na wybrzeżach i Płw. Antarktycznym 200–600 mm, w pozostałej części 50–150 mm; specyfikę antarktyczną stanowią burze śnieżne i huraganowe wiatry wiejące od centrum ku wybrzeżom, dochodzące do 90 m/sek.; osobliwością latem (przy temp. dodatnich) topnienie lodu w tzw. oazach, wywołujące sezonowe potoki i jeziora; wiosną w wys. warstwach atmosfery ziemskiej nad A. pojawia się tzw. dziura ozonowa, spowodowana kumulacją niedoborów ozonu nad Ziemią (skutek zanieczyszczeń atmosfery związkami chloru).
FLORA I FAUNA. A. jest lodową pustynią; na nadmorskich skalistych skrawkach lądu występują mchy, porosty i naziemne glony, odkryto tylko 2 gatunki roślin wyższych (kwiatowych). Ze świata zwierzęcego bytują tu w wodach przybrzeżnych liczne gat. ryb oraz bezkręgowce (gł. kryl); nadto 16 gat. ptaków (m.in. mewy, rybitwy, pingwiny, albatrosy), 4 gat. fok (Rossa, Weddella, lampart morski).
STATUS. Od lat 20. XX w. A. stała się przedmiotem zainteresowań polit.-strategicznych; kilka państw sąsiadujących (Chile, Australia, N. Zelandia, Argentyna) oraz prowadzących tu badania (W. Brytania, USA, Norwegia, Francja) jednostronnie ogłosiło aneksję poszczeg. sektorów biegnących wzdłuż południków; spory pogłębiło odkrycie bogactw mineralnych oraz 1943 założenie baz wojennych przez W. Brytanię, Chile i Argentynę; po wojnie zainteresowane państwa zaczęły mnożyć stacje, by uzasadnić swe roszczenia; ich kresem było 1959 prawne uporządkowanie statusu A. ( Antarktyczny Pakt), przewidujące wyłącznie pokojowe wykorzystanie obszaru położonego na płd. od 60 równoleżnika, swobodne badania nauk. z równym dostępem chętnych krajów i wymianą uzyskanych informacji; 1980 przyjęto konwencję o ochronie żywych zasobów morskich A., 1988 o powstrzymaniu się od naruszania ekosystemu antarktycznego przez działalność gospodarczą i eksploatację bogactw naturalnych; 2002 czł. Paktu Antarktycznego było 27 państw (w tym Polska).
ODKRYCIA. Do wysp peryferyjnych A. dotarli pierwsi A. Vespucci (1501–02), żeglarze franc. (1739–72) oraz J. Cook (1772–75); za odkrywców kontynentu A. uważa się Rosjan – F.F. Bellingshausena i M.P. Łazariewa, którzy 1820 dotarli do wybrzeży A. na statkach “Wostok” i “Mirny”; poszczególne części A. poznawano dzięki wyprawom i badaniom: N. Palmera, M. Weddella, J.C. Rossa, J. Biscoe, Ch. Wilkesa, J.S. Dumonta d’Urville’a; pogłębienie wiedzy o A. przyniosły pierwsze zimowania statków na tym kontynencie “Belgica” (1897–99 dowodzonej przez Belga A. Gerlache’a de Gomery, z udziałem polskich uczonych: H. Arctowskiego i A.B. Dobrowolskiego); “Antarctica” (1901–03, Szwed N.O. Nordenskiöld) i “Gauss” (1901–03, Niemiec E. von Drygalski); w poznawaniu A. zasłużyli się też C. Borchgeevink, R. Scott, J. Charcot, W. Filchner; w końcu XIX w. Anglia i Francja utworzyły pierwsze antarktyczne stacje naukowe na wyspach; pierwszym zdobywcą bieguna południowego został 15 XII 1911 Norweg R. Amundsen, wyprzedzając o 34 dni Anglika, R. Scotta i jego towarzyszy (którzy w drodze powrotnej zginęli z wyczerpania w lodach A.); pionierem badań z wykorzystaniem samolotów był 1928 Australijczyk G.H. Wilkins; 1929 Amerykanin R.E. Byrd przeleciał jako pierwszy nad biegunem południowym; 1928 Amerykanie założyli pierwszą stałą antarktyczną stację naukową pn. Little America (na lodowcu szelfowym Rossa), dając początek całej serii podobnych placówek; kolejne stacje stałe utworzyły Norwegia, Nowa Zelandia i Australia; od 1946 działa wielka stacja amer. McMurdo na W. Rossa; 1955 rozpoczęli badania A. uczeni ros. (4 stacje); ob. na A. istnieje ponad 50 stacji nauk.; Polska przejęła 1959 od ZSRR stację w Oazie Bungera (zamknięta 1967 ze względu na koszty); 1975–76 ekspedycja oceanograficzna na statku “Prof. Siedlecki” założyła na W. Króla Jerzego stałą pol. stację “H. Arctowski”; pierwszym człowiekiem, który samotnie na nartach (niosąc zapasy żywności) dotarł na biegun płd. był 1995 Polak Marek Kamiński (dystans 1400 km pokonał w ciągu 60 dni); 2003 rozpoczęto budowę drogi lodowej dł. 1600 km (do wykorzystywania wyłącznie latem) z amer. stacji antarktycznej McMurdo nad M. Rossa do stacji Amundsena-Scotta na biegunie płd.
ALH 84001, , ABSOLUTNA TEMPERATURA MINIMALNA, EDWARDA VII PÓŁWYSEP, BALLENY, RADZIECKI PŁASKOWYŻ, RONNE, DRYGALSKIEGO WYSPA, LAMBERTA LODOWIEC, VINSON- Antarktyda, temperatura na Antarktydzie,...
- Antarktyda, siódmy kontynent świata,...
- Antarktis, region zoogeograficzny...