WARUNKI NATURALNE. Powierzchnia nizinna, ok. 70% terytorium leży poniżej 200 m, aż 30% zajmują bagna i torfowiska (Niz. Połocka i Polesie); przez środek kraju z płd.-zach. na płn.-wsch. przebiega Wysoczyzna Białoruska z wzniesieniami morenowymi (wys. do 346 m); klimat umiarkowany kontynentalny; średnia temp. stycznia w Mińsku -5°C, lipca 19°C; średni roczny opad 600–700 mm; na płd. częste mgły i zamglenia; liczne rzeki, najw. Dźwina, Dniepr (ok. 700 km na terenie B.) z dopływami Prypeć, Berezyna i Soż oraz Niemen (459 km) z Wilią; ok. 10 tys. jezior, najw. Narocz (80 km2), Czerwone, Dryświaty, Oświejskie, Czarne, Swir, Łukomskie; lasy zajmują 30% pow., gł. sosnowe i świerkowe, z drzew liściastych najczęściej występuje osika, brzoza, olcha, dąb, grab; na zach. Puszcza Białowieska, której większa część (880 km2) należy do B.
LUDNOŚĆ. Przeważają Białorusini 78%, nadto Rosjanie 13%, Polacy 4% (gł. w obwodzie grodzieńskim), Ukraińcy 3%, Żydzi 1%; gęstość zaludnienia 48 osób na km2; w miastach zamieszkuje 66% ludności; wyznania: 60% prawosławnych, 8% katolików, ok. 30% niewierzących; roczny przyrost naturalny -0,4%; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 63 lata, kobiety 75 lat.
USTRÓJ. Według konstytucji z 1994 (zaaprobowanej w referendum 1996) republika prezydencka; głową państwa prezydent (od 1994 Aleksander G. Łukaszenka, początek kadencji liczony od wejścia w życie nowej konstutucji), wybierany w wyborach bezpośrednich na 5 lat (możliwa jednorazowa reelekcja, choć referendum w 2004 zniosło to ograniczenie w stosunku do A. Łukaszenki); parlament 2-izbowy – Izba Reprezentantów, 110 deputowanych, wybory co 4 lata i Rada Republiki, 64 czł. (w tym 8 mianowanych przez prezydenta); kraj dzieli się pod względem adm. na 7 obwodów.
GOSPODARKA. Zasoby naturalne niewielkie; wydobycie węgla kamiennego i brunatnego (podstawa energetyki B.), torfu, soli potasowych i fosforytów, ropy naft. (ok. 2 mln t rocznie), piasków szklarskich i wapieni; przemysł spory, ale zacofany technologicznie, przeżywający dodatkowe trudności w wyniku osłabienia więzi kooperacyjnych z Rosją i b. republikami ZSRR; podejmowane próby odbudowy związków polit. i ustrojowych z Rosją wyraźną przeszkodą w napływie kapitału zach.; produkcja obrabiarek, maszyn drogowych i budowlanych, samochodów osobowych i ciężarowych, ciągników “Biełorus”, statków rzecznych i barek, motocykli i rowerów; nadto przem. chem. (nawozy azotowe i potasowe, amoniak, dwie rafinerie ropy naft.), elektrotechniczny i elektroniczny (telewizory i odbiorniki radiowe), drzewny, papierniczy, włókienniczy, spoż., szklarski (cenione w świecie kryształy) i mat. budowlanych, obuwniczy; rzemiosło (wikliniarstwo i garncarstwo); 1990 przemysł zatrudniał 42% ludności zawodowo czynnej; 30 wyższych uczelni, w tym 3 uniw. (najstarszy w Mińsku, zał. 1921). Rolnictwo skolektywizowane (dopiero od 1993 można posiadać ziemię); grunty orne zajmują 29% pow. kraju, łąki i pastwiska 15%; z myślą o poszerzeniu areału użytkowego prowadzi się akcję osuszania bagien Polesia; rozwinięta hodowla bydła (w krajach b. ZSRR jeden z najw. producentów mleka i masła), w mniejszym stopniu trzody chlewnej i drobiu; uprawa gł. jęczmienia, żyta i ziemniaków, nadto owsa, pszenicy, gryki, roślin pastewnych, buraków cukrowych, lnu, warzyw i drzew owocowych, zwł. jabłoni. Słabo rozwinięta sieć komunikacyjna, mimo korzystnego tranzytowego usytuowania (na trasie Berlin–Warszawa–Moskwa i Ukraina – republiki bałtyckie), zaledwie 5,6 tys. km linii kolejowych i 49 tys. km dróg kołowych; do transportu towarów wykorzystywana żegluga rzeczna; lotniska we wszystkich m. obwodowych, międzynarodowe w Mińsku.
HISTORIA. Pierwsze ślady osadnictwa na ziemiach B. pochodzą z ; ok. V w. ziemie te zaludniają plemiona wschodniosłowiańskie Dregowiczów, Radymiczów, Krywiczów, które z końcem IX w. wchodzą w skład Rusi Kijowskiej; od XII w. terytorium B. jest stopniowo zajmowane przez Wielkie Księstwo Litewskie; po jego unii z Polską (1385) rozpoczyna się proces powolnej polonizacji szlachty białoruskiej i litewskiej oraz asymilacji tych ziem przez Polskę; pod koniec XVI w. próba związania prawosławia z Rzymem (unia brzeska) zaostrza konflikty rel.; w wyniku I i II rozbioru Polski ziemie B. zostają włączone do Rosji, a po pol. powstaniach nar. (1830 i 1863), które Białorusini wyraźnie wsparli, następuje nasilenie akcji rusyfikacyjnej połączone ze zwalczaniem Kościoła unickiego; wiek XX przynosi narastanie świadomości odrębności nar., 1907 powstaje Białoruska Socjalistyczna Hromada (związana z eserowcami), wysuwająca hasła niepodległościowe; wzrasta także rola mniejszości żyd., której carat wyznaczył ten teren na miejsce osiedlenia (1917 stanowi ona 20% ludności – podczas gdy Białorusini 55%, Rosjanie, gł. urzędnicy, 20%, Polacy, gł. ziemianie, 5%); 1917 powstaje Rada Białoruska, która dąży do niepodległości, szukając pomocy u wojsk niem. i pol., powołany przez nią rząd upada 1919; wojna pol.-ros. 1919–20 doprowadza do podziału B. między oba kraje (traktat ryski); 1922 w ZSRR zostaje formalnie utworzona Białoruska SRR; akcje polonizacyjne na ziemiach należących do Polski i rusyfikacyjne w obszarze Białoruskiej SRR, wbrew intencjom obu państw rozbudzają świadomość nar. Białorusinów; na ziemiach zajętych przez ZSRR trwają represje polit. (miejsca masowych straceń w Kuropatach), przeprowadzana jest przymusowa kolektywizacja wsi; w zgodzie z założeniami gospodarki planowej rozbudowywana jest infrastruktura gospodarcza oraz przem. ciężki; 17 IX 1939 Armia Czerwona anektuje ziemie B. należące do Polski, włączając je do Białoruskiej SRR; niemiecka okupacja tych ziem 1941–44 powoduje ogromne straty w ludziach (ok. 2 mln ofiar, eksterminacja Żydów) i wielkie zniszczenia materialne kraju (ok. 80% infrastruktury, 200 spalonych miast, 9600 wsi); przez cały czas działa też silny ruch partyzancki, (1943 liczy ok. 360 tys. żołnierzy), współpracujący z pol. ruchem oporu; po II woj. świat. cała Białoruś (czł. założyciel ONZ) zostaje włączona do ZSRR i jako jedna z 16 republik dzieli jego losy; 1986 katastrofa w Czarnobylu przynosi B. poważne zniszczenia; VIII 1991 B. ogłasza niepodległość, pierwszym prezydentem St. Szuszkiewicz; 8 XII 1991 (wspólnie z Rosją i Ukrainą) podpisanie w Puszczy Białowieskiej układu o rozwiązaniu ZSRR; 21 XII 1991 w Ałma Acie o przystąpieniu do WNP; w miarę narastania trudności gosp. parlament, zdominowany przez komunistów, szuka zbliżenia z Rosją; 1994 następuje podpisanie deklaracji o unii walutowej obu krajów, w tymże roku prezydentem B. zostaje A. Łukaszenka (2001 reelekcja), który wprowadza rządy o elementach autokratyzmu; koniec lat 90. charakteryzuje dalsze zacieśnianie więzów gosp. i polit. B. z Rosją, m.in. XII 1999 podpisanie traktatu o utworzeniu Związku Białorusi i Rosji; 2003 liczne posunięcia rusyfikacyjne, m.in. zamykanie gazet i rozgłośni w j. białoruskim, ograniczanie białoruskich emisji w telewizji (nie przekraczają 10% programu); wg przeprowadzonego 1999 spisu powszechnego 85% obywateli kraju uważa białoruski za j. ojczysty, 37% posługuje się nim na co dzień w domu; w tymże spisie narodowość ros. wpisało 11% obywateli; państwo izolowane na arenie międzynar. ze względu na nieobliczalność polit. prezydenta; IX 2003 podpisanie w Jałcie Układu o Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej z Rosją, Ukrainą i Kazachstanem (przewidującego m.in. unię celną, wspólną walutę, podobne podatki); przeprowadzone 2004 referendum w sprawie zmian w konstytucji umożliwiło Łukaszence dożywotnią prezydenturę (77,3% poparcia); w równoczesnych wyborach do liczącego 110 miejsc parlamentu nie wszedł ani jeden przedstawiciel opozycji; 2005 wprowadzenie dekretem ograniczeń wyjazdów obywateli B. za granicę oraz pogorszenie się stosunków polsko-białoruskich (wydalanie dyplomatów, oskarżenia w prasie, kontrowersje wokół Związku Polaków na Białorusi); wybory prezydenckie 2006 wygrał znowu Łukaszenka (ponad 80% głosów), w trakcie kampanii i samych wyborów doszło do licznych nieprawidłowości oraz ataków na opozycję, co wywołało sprzeciw UE wyrażający się m.in. zakazem wjazdu do krajów UE dla osób "dopuszczających się łamania praw człowieka" na Białorusi; III-V 2008 pogarszające się stosunki dyplomatyczne z USA doprowadziły do odwołania białoruskiego ambasadora z Waszyngtonu i, na żądanie strony białoruskiej, amerykańskiego z Mińska, a także wydalenia 10 pracowników ambasady amerykańskiej z Białorusi (prezydent Łukaszenka wyraził w ten sposób swój sprzeciw wobec amerykańskich sankcji i zarzutów łamania praw człowieka); IX 2008 w wyborach parlamentarnych, przy wynoszącej 75% frekwencji, wszystkie miejsca w parlamencie zdobyli kandydaci prorządowi, zagraniczni obserwatorzy stwierdzili, że wybory nie spełniły standardów demokratycznych. Podobnie oceniono 2010 wybory prezydenckie, w których Łukaszenka zdobywając prawie 80 proc. głosów został wybrany na czwartą kadencję. Po wyborach, którym towarzyszyła względna liberalizacja, ponownie rozpoczął gnębienie opozycji pod byle pretekstem doprowadzając do skazania na wieloletnią odsiadkę swych kontrkandydatów.
MOZYRZ, BEREZYNA, FEDEROWSKI Michał, HANCZARYK, SŁONIM, OSZMIANA, JASIOŁDA, TYSZKIEWICZ, DNIEPR-BUG KANAŁ, LENINO