doktryna religijna i liturgia jednego z gł. (obok katolicyzmu i protestantyzmu), wyznań w chrześcijaństwie; w szerszym sensie - wschodnia odmiana kultury i duchowości chrześcijańskiej, ukształtowana na wzorcach kultury gr. (bizantyjskiej) i wzbogacona o elementy różnych kultur narodowych (zwł. rosyjskiej); początkowo p. kształtowało się w Bizancjum, w ramach lokalnych Kościołów wsch., spośród których dominującą rolę odgrywał patriarchat w Konstantynopolu; p. powstało w wyniku rywalizacji między biskupami Rzymu i Konstantynopola o prymat w świecie chrześcijańskim oraz narastania różnic między chrześcijaństwem zach. i wsch. w zakresie liturgii, prawa kościelnego i doktryny; 1054 schizma wsch. - uniezależnienie się Kościoła prawosławnego od Rzymu; w wyniku działalności misjonarzy gr. (zwł. w IX i X w.) p. przeniknęło do Bułgarii, Rumunii, Serbii oraz na Ruś Kijowską; próby przywrócenia jedności w chrześcijaństwie (m.in. 1274 unia liońska, 1439 unia florencka, 1596 unia brzeska w Polsce) nie przyniosły trwałych rezultatów; po upadku Bizancjum gł. centrum p. stała się Rosja (1589 wyniesienie Moskwy do rangi patriarchatu), w XIX i XX w. powstały autokefaliczne Kościoły na Płw. Bałkańskim i w środk.-wsch. Europie: 1830 w Serbii, 1833 w Grecji, 1859 w Rumunii, 1872 w Bułgarii, 1922 w Albanii, 1925 w Czechosłowacji, 1925 w Polsce; p. opiera się na i tradycji, za którą uznaje się orzeczenia pierwszych 7 soborów i pisma Ojców Kościoła, doktrynalnie różni się od katolicyzmu tylko w kilku kwestiach: 1) twierdzi, że Duch Św. pochodzi od Ojca (wg części teologów tylko od Ojca), odrzucając tym samym formułę Filioque, 2) nie uznaje czyśćca, 3) nie uznaje dogmatu o Niepokalanym Poczęciu i Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny, 4) nie uznaje prymatu biskupa Rzymu w chrześcijaństwie, odrzuca zwł. dogmat o nieomylności papieża. Znaczne różnice między prawosławnymi i in. wyznaniami chrześcijańskimi występują w zakresie liturgii i kultu. Uznając, jak katolicyzm, 7 sakramentów, p. praktykuje chrzest przez trzykrotne zanurzenie w wodzie, po którym kapłan (nie biskup) udziela bezpośrednio sakramentu bierzmowania; komunii świętej udziela się pod dwiema postaciami (chleba i wina); w liturgii stosuje się obrządek bizantyński z językami: starogreckim, staro-cerkiewno-słowiańskim lub narodowymi; w obrzędach duże znaczenie ma śpiew (chóralny i solowy), lecz nie używa się instrumentów; praktykuje się kult obrazów (ikona) i relikwii, lecz zakazane jest oddawanie czci rzeźbom, a także udzielanie odpustów; szczególną rolę w p. odgrywa przekonanie, że Bóg objawia się w pięknie. W kulcie doniosłą rolę odgrywa cześć świętych, a zwł. kult Matki Bożej (Bogurodzicy). Głosząc wiarę w jeden powszechny Kościół, p. odrzuca ideę centralnej władzy kościelnej, przyznając patriarchatowi w Konstantynopolu tylko prymat honorowy; pod względem organizacyjnym p. opiera się na zasadzie autokefalii (autonomii) poszczególnych Kościołów; decyzje w najważniejszych sprawach są podejmowane na synodach i soborach. W p. istnieją 3 stopnie święceń kapłańskich: diakon, ksiądz i biskup, przy czym biskupi diecezjalni, metropolici i patriarchowie są wybierani najczęściej spośród zakonników. Celibat obowiązuje tylko mnichów i biskupów. Dopuszczalny jest rozwód (ze względu na stałą niewierność jednego z małżonków, patologiczne zaburzenia psychiczne, odstępstwo od wiary, od 2000 także ze względu na alkoholizm, uzależnienie od narkotyków oraz zarażenie AIDS) i powtórne małżeństwo; cerkiew dopuszcza też środki antykoncepcyjne i transplantację organów ludzkich do celów terapeutycznych, potępia natomiast aborcję i eutanazję; pokuta nie jest obowiązkowa; post (od mięsa i nabiału) obowiązuje w każdy piątek i środę; na płaszczyźnie społecznej p. opowiada się za rozdziałem Cerkwi i państwa, podkreślając wszakże autonomię swego systemu sądowniczego. W p. od samego początku wielką rolę odgrywało życie zakonne (monastycyzm), którego symboliczną reprezentację stanowi tzw. republika monastyczna na górze Athos - zespół ok. 20 klasztorów podlegający formalnemu zwierzchnictwu patriarchy Konstantynopola. Współcześnie liczbę wyznawców p. szacuje się na ok. 150-200 mln. Prawosławie w Polsce - Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny.
