WARUNKI NATURALNE. Część zach. kraju zajmują Andy Boliwijskie złożone z trzech gł. łańcuchów górskich: malowniczej Kordyliery Zachodniej rozciągającej się wzdłuż granicy z Chile, z licznymi wulkanami (najw. Sajama – 6 523 m), uznanej na znacznym obszarze za park nar.; Kordyliery Środk. z najw. szczytem B. – Nevado Illampo (6550 m), oddzielonej Wyż. Boliwijską (zw. też Altiplano) od Kordyliery Wschodniej, niższej od pozostałych (4 051 m); Andy opadają przedgórzem Yungas na wsch. ku falistej Niz. Boliwijskiej (zw. też Llanos) zajmującej 60% pow. kraju; na płd.–wsch. graniczy ona z lessową równiną Gran Chaco. Klimat na Niz. Boliwijskiej zwrotnikowy, wybitnie wilgotny, średnie temp. miesięczne 20–25°C, średni opad od 1000 do 2000 mm, na wsch. nawet do 3000 mm; opady najintensywniejsze od listopada do maja; charakterystyczne zimne wiatry zw. surazos; w Altiplano klimat zwrotnikowy górski, skrajnie suchy; roczna suma opadów 150–600 mm; spora amplituda temperatur. Sieć rzeczna dobrze rozwinięta, gł. rz. Mamoré (dł. 1930 km), Beni, San Miguel, Guaporé (graniczna z Brazylią); na płaskowyżu Altiplano najw. jez. kontynentu Titicaca (pow. 8100 km2, zwierciadło na wys. 3812 m), połączone rz. Desaguadera z jez. Poopó; nadto liczne solniska, najw. Salar de Uyuni, Salar de Coipasa. Roślinność zróżnicowana, w Andach półpustynna (puna), na Altiplano stepy typu jalca, na przedgórzu Yungas wilgotny las tropikalny, w niższych partiach formacje campos cerrados i campos limpos, na Niz. Boliwijskiej sawanny drzewiaste i sawanny formacji chaco, wzdłuż granicy z Brazylią wilgotne lasy równikowe; łącznie lasy zajmują ok. 50% pow. (występuje m.in. kauczukowiec, drzewo chinowe, orzech amer.); kilka parków nar., najw. Noel Kempff Mercado, Rio Blanco y Negro, Amboró, Ulla–Ulla.
LUDNOŚĆ. Metysi 31%, Indianie Keczua 24%, Indianie Ajmará 17%; biali i Kreole 27%; gęstość zaludnienia 8 osób/km2; miasta zamieszkuje 52% ogółu mieszk.; wyznania: katolicy 92%, protestanci, gł. mennonici ok. 5%, bahai 2,5%; spory analfabetyzm (23%); przyrost naturalny 2,5%; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 62 lat, kobiety 66 lat.
USTRÓJ. Republika prezydencka od 1967; głową państwa i szefem rządu prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, bez prawa reelekcji na następną kadencję; ciałem ustawodawczym Kongres, złożony z Izby Deputowanych (130 czł.) i Senatu (27 czł.), wybory co 5 lat; system rządów wielopartyjny; kraj dzieli się pod względem adm. na 9 departamentów i 94 prowincje.
GOSPODARKA. Najsłabiej rozwinięty kraj Ameryki Płd.; podstawą gospodarki wydobycie rud cyny, cynku, antymonu, wolframu, miedzi, ołowiu, srebra i złota; trudne warunki wydobycia (na dużych wysokościach) i transportu czynią górnictwo B. mało opłacalnym; gospodarka energetyczna i paliwowa oparta o własne zasoby ropy naft. i gazu ziemnego; przem. hutniczy, włókienniczy, przetwórstwo rolno-spożywcze; rzemiosło. Rolnictwo zatrudnia ok. 42% ludności zawodowo czynnej; grunty orne zajmują 3% pow. kraju; uprawa kukurydzy, trzciny cukrowej, ryżu, ziemniaków, pszenicy, jęczmienia, soi, kawy, bawełny, pomidorów, mandarynek i cytryn, winorośli, bananów; nadto na znacznych obszarach nielegalne plantacje krzewu kokainowego (wg niektórych ocen 1/3 świat. pow. zasiewów); próby ich ograniczenia (szacunkowo kokaina stanowi 42% wartości eksportu B.), napotykają na masowe protesty chłopów;1997 przyjęcie przez rząd tzw. Planów Godności i Upraw Alternatywnych (niszczenia upraw koki i zastępowania ich innymi roślinami) popieranych finansowo i militarnie przez USA (kosztem blisko 15 mld dol.); hodowla owiec (12,5 mln sztuk), bydła, trzody chlewnej, kóz, koni, lam; rosnące znaczenie eksploatacji lasów. Słaba sieć komunikacyjna, 30 lotnisk, z czego 2 międzynar. w La Paz i Santa Cruz; handel kokainą i brak infrastruktury komunikacyjnej gł. przeszkodą w dopływie kapitału zagr. i rozwoju turystyki, dla której rozwoju B. ma wyjątkowo atrakcyjne warunki.
HISTORIA. Dzieje Boliwii w okresie prekolumbijskim są słabo znane; w VII w. n.e. istniało tu nieznane z nazwy państwo z ośr. w Tiahuanaco, które rozpadło się na mniejsze państewka; w XIV w. ziemie zamieszkiwane przez Indian z plemion Ajmará i Aruak wcielono do imperium Inków; w XV w. napływ Indian Keczua, którzy częściowo wyparli ludność tubylczą; 1533–38 podbój przez hiszp. konkwistadorów (D. de Almagro) całego terytorium, nazywanego Górnym Peru; 1542 wcielenie go do wicekrólestwa Peru; 1545 odkrycie nad rz. Potosi złóż srebra, powstają osady górnicze będące zalążkiem miast: 1547 Potosi, 1548 La Paz, 1604 Oruro; bezwzględna eksploatacja miejscowej siły roboczej przynosi znaczne jej wyniszczenie, a także liczne powstania; 1776 wcielenie Górnego Peru do wicekrólestwa La Plata; 1780–81 wielkie powstanie Indian pod wodzą Tupaca Amarú II; 1809 początek kreolskich walk o niepodległość, wspartych wojskową pomocą Wielkiej Kolumbii (1824 zwycięstwo gen. A.J. Sucre pod Ayacucho przesądza o sukcesie); 1825 Kongres Górnego Peru ogłasza niepodległość, prezydentem zostaje S. Bolívar, którego nazwisko jest też pierwszą nazwą kraju, zmienioną w przyjętej 1826 konstytucji na Boliwię; 1836–39 konfederacja z Peru. Niepodległość utrwala latyfundialny system własności ziemskiej, oligarchowie zw. hacendedos i lokalni właściciele zw. caudillos toczą walki o władzę wyniszczające kraj; 1879–84 wojna z Chile o bogate w saletrę tereny pustyni Atacama nad O. Spokojnym kończy się klęską, B. traci dostęp do morza (do dziś trwa na tym tle konflikt, nie są utrzymywane stosunki dyplomatyczne); 1903 w kolejnej wojnie z Brazylią utrata terytorium Acre zasobnego w drzewo kauczukowe; objęcie rządów przez liberalną burżuazję przynosi w pocz. XX w. pewne ożywienie gospodarcze, któremu sprzyja odkrycie złóż cyny, cynku i miedzi; następuje napływ kapitału zagr., gł. angielskiego; 1928 i 1930 powstania Indian wywłaszczanych z ziemi; 1934 wojna z Paragwajem (popieranym przez Argentynę i W. Brytanię) o zasobne w ropę tereny Gran Chaco, mimo poparcia USA zakończona utratą 2/3 spornego terytorium; 1936–39 rządy junty wojskowej zapoczątkowują pierwsze reformy społeczne; 1943 ponowne przejęcie władzy przez wojsko, formalne wypowiedzenie wojny państwom Osi, kontynuacja reform; po wojnie rządy na przemian w rękach prawicy i rosnącej w siłę, zwł. w latach 50. i 60. lewicy (częściowa nacjonalizacja kopalń i złóż ropy naft., rozpoczęcie reformy rolnej, partyzantka chłopska Che Guevary); prezydentem trzykrotnie Paz Estenssoro (1952–56, 1960–64, 1985–89); władze cywilne wielokrotnie obalane przez wojsko; 1992 porozumienie z Peru, pozwalające Boliwii na swobodne korzystanie z 5 km odcinka wybrzeża Pacyfiku w porcie Ilo; od 1997 prezydentem gen. Hugo Bánzer (dyktator z lat 1971–78), który 2001 podał się do dymisji ze względu na chorobę nowotworową; w wyborach prezydenckich 2002 zwyciężył liberał Sánchez de Lozada (wcześniej prezydent w latach 1993-97), który po zamieszkach stłumionych z użyciem wojska (było kilka ofiar śmiertelnych), X 2003 podał się do dymisji, zastąpił go wiceprezydent Carlos Mesa; wkrótce i on pod naciskiem populistycznych protestów indiańskiej biedoty z północy kraju (blokady dróg, manifestacje, żądania obniżki cen paliw, wywłaszczenia zagr. koncernów i zerwania kontraktów na sprzedaż gazu, groźby zajęcia lotnisk) podał się do dymisji (III 2005), którą po tygodniu wycofał pod naciskiem parlamentu przerażonego groźbą kryzysu rządowego; na krótko, bowiem kraj stanął na pograniczu wojny domowej i Mesa ponownie zrezygnował; bogaty kreolski wschód ze stol. w Santa Cruz dąży do autonomii, biedny indiański zachód ze stol. w La Paz postuluje nacjonalizację zasobów surowcowych; następcą Mesy został VI 2005 powołany przez parlament do czasu wyborów prezes sądu najwyższego Eduardo Rodriguez; od I 2006 prezydentem Evo Morales Ayma, który postanowił zacieśnić więzi z H. Chavezem i F. Castro tworząc opozycję wobec dominującej pozycji USA w Ameryce; V 2006 prezydent wydał dekret nacjonalizujący przemysł naftowy i gazowy; 2009 większość obywateli (58%) zaaprobowała w referendum nową konstytucję, ograniczającą prawa Metysów oraz Kreoli, co wzmocniło nastroje secesyjne w najbogatszych stanach kraju; państwo czł. ONZ, OPA, SELA, ALADI, Paktu Amazońskiego.
POOPÓ, LA PAZ, SANTA CRUZ, LA PLATY WICEKRÓLESTWO, SAJAMA, MESA, POTOSÍ, KERARGIRYT, ANCOHUMA, PAKT AMAZOŃSKI- Boliwia, (Republika Boliwijska)...
- CINEMA NÔVO, (portug. - nowe kino)...
- AJMAROWIE, w (Peru, Boliwia i...