LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 53% Indianie (47% Keczua, ponad 5% Ajmarowie); 32% Metysi, 12% biali, nadto Murzyni, Mulaci, Azjaci; gęstość zaludnienia 21 osób/km2; w miastach zamieszkuje 71% ludności (wysokie tempo urbanizacji, 1960 zaledwie 47%); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 62 lata, kobiety - 66 lat; wyznania: 93% katolicy, 5,5% protestanci; wśród Indian - animiści.
USTRÓJ. Republika prezydencka; na podstawie konstytucji z 1993 głowa państwa wybierana w głosowaniu powszechnym na 5 lat (z prawem reelekcji); parlament jednoizbowy (dawniej dwuizbowy) - Kongres, 120 czł., kadencja 5-letnia; kraj dzieli się na 25 departamentów.
WARUNKI NATURALNE. Obszar P. składa się z 3 dużych regionów fizyczno-geograficznych, rozciągniętych południkowo: 1) Costa (wybrzeże) obejmuje szeroki do 150 km pas, przeważnie pustynny, ciągnący się wzdłuż wybrzeża O. Spokojnego po stoki Kordyliery Zach. Andów Peruwiańskich; charakterystyczne rozległe stożki napływowe rzek, piaski wydmowe (pustynia Sechura), skaliste przylądki, tarasy; na płd. od Płw. Paracas wzniesienie do wys. 1000 m (Kordyliera Nadbrzeżna) opadające ku oceanowi stromą krawędzią; 2) Sierra, czyli trzy pasma Andów szerokie łącznie 250 do 400 km: Kordyliera Zach., z najw. szczytem Huascarán wys. 6768 m, Kordyliera Środk. i Kordyliera Wsch. opadająca łagodnie ku wsch. równinom; łańcuchy górskie pocięte głębokimi dolinami rzek i rozległymi płaskowyżami, zw. Puna, położonymi na wys. do 4000 m, ponad którymi wznoszą się stożki czynnych i wygasłych wulkanów; przy granicy z Boliwią płaskowyż Altiplano, z tektonicznym, bezodpływowym jez. Titicaca, położonym na wys. 3812 m, o pow. 6900 km2; Sierra jest rejonem częstych trzęsień ziemi; szczyty gór pokryte są wiecznymi śniegami; 3) Montania, zw. też Amazonią Peruwiańską, obejmuje w części płn. i wsch. rozległe równiny, wchodzące w skład płaskiej Niziny Amazonki; w części płd. faliste przedgórze Andów wys. do 600 m. Klimat zróżnicowany; na wybrzeżu i w niższych zach. partiach gór zwrotnikowy, wybitnie suchy, o minimalnych opadach; średnie miesięczne temp. na północy 24–27C, na południu 16–21C; charakterystyczna duża wilgotność powietrza i częste zachmurzenia pod wpływem zimnego Prądu Peruwiańskiego; w Andach klimat suchy, górski, o silnej piętrowości; granica wiecznego śniegu przebiega na wys. 4000–5000 m; roczna suma opadów 300–600 mm; średnie temp. w Cuzco (na wys. 3400 m) 8–12C; w Montanii klimat równikowy, wybitnie wilgotny, o rocznej sumie opadów 2000–3000 mm; średnie temp. 22–27C. Rzeki P. należą do zlewisk dwóch oceanów: Spokojnego i Atlantyckiego; uchodzące do O. Spokojnego, są krótkie, bystre, o zmiennym wodostanie, wykorzystywane do nawadniania; uchodzące do O. Atlantyckiego należą do systemu Amazonki (Ukajali i Maraón – źródłowe; Madeira, Napo, Putumayo – dopływy). Roślinność urozmaicona; 54% pow. kraju zajmują lasy; w dorzeczu Amazonki wiecznie zielone, równikowe (zw. selva); w Andach wsch. cenne gatunki lasów górskich, m.in. drzewo chinowe, kokainowe; na płaskowyżach stepy trawiaste i krzewinkowe, zw. jalca, i półpustynie górskie, zw. puna; w kotlinach górskich sawanny kaktusowe, wzdłuż wybrzeży w wyższych partiach zarośla typu loma, niżej całkowite pustynie; gleby na obszarze Costy zasolone, w Andach mało żyzne, stepowe, na Niz. Amazonki urodzajne mady.
GOSPODARKA. Kraj rozwijający się, obciążony wysokim zadłużeniem zagranicznym; podstawą gospodarki wydobycie i eksport rud miedzi, cynku, ołowiu, żelaza, ropy naft. i gazu ziemnego, bizmutu, rtęci, molibdenu, antymonu, srebra (III miejsce w świecie), złota, guano; od lat 80. stała rozbudowa przem. przetwórczego (huty miedzi i żelaza, zakłady wzbogacania rud); nadto przem. spoż. (gł. cukrowniczy, młynarski, przetwórstwo ryb), włókienniczy, środków transportu (montownia ciężarówek Volvo w Limie), chem., cementowy, garbarski, rafineryjny; 50% przem. skupione wokół Limy, Arequipy i Trujillo; wysoko rozwinięte rybołówstwo (IV miejsce w świecie), korzystające z bogatych łowisk przybrzeżnych, wynajmowanych też innym państwom. Rolnictwo plantacyjne i spółdzielcze (w oparciu o zlikwidowane 1968 latyfundia); grunty orne zajmują 3% pow. kraju; uprawa bawełny, kukurydzy, ryżu, pszenicy, jęczmienia, kawy, kakaowca, manioku, trzciny cukrowej, bananów, winorośli, tytoniu, herbaty, owoców cytrusowych, drzewa kola (u wsch. podnóży Andów także nielegalna uprawa krzewu kokainy); hodowla owiec, bydła, lam, alpak, trzody chlewnej; eksploatacja lasów (m.in. mahoniowiec, cedr tropikalny, kauczukowiec, drzewo chinowe, kokainowe). Sieć komunikacyjna słaba; linie kolejowe gł. z XIX w. łączą andyjskie ośr. górnictwa z portami wybrzeża (m.in. linia Lima-La Oyroa-Cerro de Pasco, wybudowana przez pol. inż. E. Malinowskiego biegnie do wys. 4749 m i przebiega najwyżej na świecie); 70 tys. km dróg kołowych; spore znaczenie żeglugi rzecznej na Amazonce i jej dopływach oraz kabotażowej wzdłuż wybrzeży O. Spokojnego; gł. porty morskie: Callao, Talara, Mollendo, rzeczne - Iquitos, Pucallpa; międzynar. porty lotnicze w Limie i Iquitos; 16 inst. naukowych, najw. Badań nad Andami, zał. 1919; 16 uniw., najstarszy św. Marka w Limie, zał. 1551 i Uniw. Wolności zał. przez Bolivara 1824; 5 politechnik i kilkanaście innych szkół wyższych; trzy akademie: Peruwiańska (zał. 1887), Nauk Ścisłych i Przyrodniczych (zał. 1939) oraz Medycyny (zał. 1884).
HISTORIA. Poczynając od pierwszego tysiąclecia p.n.e. terytorium Peru było ośrodkiem wielu cywilizacji Indian amer., m.in. rozwinęły się tu kultury Chavin, Nazca, Keczua, Ajmarów, Chimú, Mohica, Paracas, Huari; ok. XIV w. n.e. ekspansja państwa Chimu, ze stol. w Chanchan, które 1475 podporządkowali sobie Inkowie, tworząc rozległe scentralizowane państwo ze stol. w Cuzco; 1525 rozpadło się ono wskutek wojny domowej między synami ostatniego władcy Huayny Kapaka – Atahualpą i Huaskarem; 1531 dotarła do Cuzco ekspedycja pod wodzą F. Pizarra, D. Almagro i H. Luque'a, która opanowała stolicę, uwięziła Atahualpę w Cajamarca, a następnie 1532 zgładziła; do 1535 opanowano cały kraj i założono Limę; oficjalne powstanie kolonii pn. wicekrólestwo P. (1544) poprzedziła kilkuletnia wojna między Pizarrem i Almagrą, oraz bunty Indian pod wodzą Manco Cápaca i Túpaca Amarú I; rządy pierwszych wicekrólów Andrésa Hurtado de Mendoza (1555–61) i Francisca Toledo (1569–81) zapoczątkowały regularną kolonizację wyrażającą się przymusową chrystianizacją oraz napływem osadników hiszp., którym przydzielano ziemię wraz z przypisanymi do niej Indianami (tzw. encomienda); odkryte ok. 1600 złoża srebra uczyniły P. klejnotem w koronie hiszp.; XVII w. przyniósł rozbudowę miast, rozwój handlu i rzemiosła; 1717 z P. wyodrębniono wicekrólestwo Nowa Granada, a 1776 La Plata; 1780 wybuchło ostatnie wielkie powstanie Inków pod wodzą José Gabriela Condorcanqui (Túpac Amarú II), krwawo stłumione, niemniej król Karol III hiszp. zniósł po nim przymus pracy Indian w kopalniach, gdzie dziesiątkowała ich śmierć; początek XIX w. charakteryzowały pierwsze próby obalenia władzy hiszp. inicjowane przez miejscowych Kreolów i Metysów (1811, 1812, 1814), ale niepodległość przyniosła argentyńska armia J. San Martina, która 1821 wkroczyła do Limy, umożliwiając proklamowanie niezawisłości; 1824 zwycięstwo gen. J.A. de Sucre pod Ayacucho ostatecznie wyzwoliło terytorium P. spod władzy hiszp. rojalistów; 1825 górne P. usamodzielniło się, tworząc republikę Boliwii; obalenie dyktatury S. Bolivara i zerwanie unii z Boliwią (1835–39) pogrążyło kraj w chaosie, opanowanym za rządów prez. G.R. Castilly (1845–51; 1855–62); krótkotrwały rozwój przerwała interwencja hiszp. (1866–71) zmierzająca do odzyskania kolonii oraz przegrana, mimo pomocy Boliwii, wojna z Chile (1879–83) o prowincję Tarapaca, gdzie odkryto bogate złoża saletry; w. XX przyniósł – poza światową sensacją archeologiczną w postaci odkrycia 1911 Machu Picchu, nieznanego Hiszpanom – rozwój górnictwa i uformowanie się roln. gospodarki plantacyjnej, a także rozwój handlu wywołany otwarciem Kanału Panamskiego; rządy sprawowały na przemian ekipy liberalne i konserwatywne, wspierane przez wojsko; 1942 spór graniczny z Ekwadorem przerodził się w wojnę zakończoną zwycięstwem P.; po II woj. świat, do której P. przystąpiło 1945 po stronie aliantów, nastąpił okres rozwoju gosp. i liberalizacji polit. (prezydentura M.A. Odrii 1948–56 i M. Prado y Ugarteche 1956–62), przerwany zamachem junty wojskowej z gen. V. Alvarado na czele, którego ekipa przystąpiła do nacjonalizacji banków, kopalń i przemysłu oraz reformy rolnej, co pociągnęło za sobą spore zadłużenie zagr., głęboki kryzys gosp., bezrobocie, inflację; tendencje te zahamowało dopiero 1980 zwycięstwo w wyborach prezydenckich przywódcy prawicowo-liberalnej partii Akcja Ludowa (AP) F.B. Terry’ego (1980–85), i liberalizacja polityki ekon., zakłócona przez pojawienie się w prowincjach andyjskich maoistycznego ruchu partyzanckiego Świetlisty Szlak; wybory 1985 wygrał A.G. Perez reprezentujący socjaldemokratyczny Amer. Rewolucyjny Sojusz Ludowy (APRA), rywalizujący od lat 30. o władzę z Akcją Ludową (AP); próby zwalczenia korupcji, handlu narkotykami, terroryzmu lewackiego nie powiodły się, podobnie jak nowa polityka ekon. oparta o interwencjonizm państwowy (pod koniec rządów Pereza inflacja przekroczyła 7000%); 1990 prezydentem został Alberto Fujimori, z pochodzenia Japończyk (kontrkandydatem znany pisarz Mario Vargas Llosa), stojący na czele nowego ruchu polit. Cambio 90 (Zmiana 90), który zapoczątkował radykalną terapię gospodarczą (reformy wolnorynkowe, prywatyzację gospodarki, walkę z inflacją i zadłużeniem przy poparciu MFW i Banku Światowego) i nie przebierającą w środkach walkę z korupcją i terroryzmem; 1992 aresztowano przywódcę Świetlistego Szlaku A. Guzmána; w tymże roku Fujimori przy poparciu wojska rozwiązał parlament, zawiesił konstytucję i przeprowadził referendum, na mocy którego zlikwidowano pierwszą izbę parlamentu (uważanego za skorupowany), wprowadzono karę śmierci za terroryzm, Fujimori przeprowadził też czystki w wojsku; 1994 inflacja spadła do 40%; po tych sukcesach przystąpił do umacniania swojej władzy (1995 reelekcja), a następnie przeszedł do rządów autokratycznych, którym towarzyszyła wszechwładza tajnych służb kierowanych przez płk. Vladimiro Montesinosa, zwielokrotniona korupcja i rosnące bezrobocie; wybory prezydenckie 2000 oficjalnie wygrywa ponownie Fujimori, oskarżany o sfałszowanie ich wyników; wobec zamieszek ulicznych i rosnącej izolacji międzynarodowej Fujimori opuszcza kraj i osiedla się w Japonii; w drugiej turze wyborów prezydenckich 2001 zwycięża ekonomista Alejandro Toledo (Indianin), który stabilizuje scenę polityczną; wniosek Peru o ekstradycję Fujimoriego zostaje odrzucony przez Japonię, udaje się natomiast (dzięki CIA) osadzić w więzieniu znienawidzonego szefa policji wewn. V. Montesinosa; 2002 parlament peruwiański oskarża Fujimoriego o ludobójstwo (w związku z przeprowadzoną za jego rządów akcją przymusowej sterylizacji ok. 300 tys. kobiet z nizin społecznych); mimo pewnych osiągnięć gosp. zduszenie inflacji, wzrost gosp. na poziomie powyżej 5%, wysokie bezrobocie przeszkodą na drodze do stabilizacji (blokady dróg, strajki nauczycieli); w tej sytaucji premier Luis Solarie VI 2003 podał się do dymisji, zastąpiła go Beatriz Merino (pierwsza w historii kraju kobieta na tym stanowisku); kryzys gospodarczy pogłębia się, rośnie też samowola rozmaitych struktur władzy, związków zawodowych, pojawiły się ponownie oddziały Świetlistego Szlaku; władze prowincji Cuzco uznały oficjalnie uprawę koki za legalną (by ratować dochody ludności); na przestrzeni lat 2003-05 na czele rządu stało aż 5 premierów; ostatnim został Pedro Pablo Kuczyński, ekonomista, syn pol. lekarza, emigranta sprzed II woj. świat., wcześniej m.in. minister górnictwa i energetyki, dwukrotnie minister finansów; sytuacje unormowała prezydentura Alana Garcii (od 2006); 2011 prezydentem kraju wybrano Ollantę Humalę, byłego lewaka, który zbliżył sie poglądami do liberałów i zapowiada prowadzenie polityki wzorowanej na b. prezydencie Brazylii, Luli da Silvie. Państwo czł. ONZ, Paktu Andyjskiego, OPA, SELA, ALADI.
ALADI, SECHURA, FALKLANDY, SOTO, TALARA, PUNA, URUBAMBA, ARGENTYNA, MANÚ, INKOWIE- Peru, (Republika Peru)
- PERU WICEKRÓLESTWO, kolonia zał. 1544, obejmująca...
- KOMUNISTYCZNA PARTIA PERU NA ŚWIETLISTYM SZLAKU JOSÉ CARLOSA MARIÁTEGUI, .