Republika Chile
WARUNKI NATURALNE. Kraj górski, rozciągnięty południkowo na dł. ok. 4300 km wzdłuż wybrzeża Pacyfiku; obejmuje dwa pasma Andów, Kordyliery Nadbrzeżnej szer. 20-60 km, i Kordyliery Głównej, przedzielone tektoniczną depresją; najw. szczyt Ojos del Salado 6880 m; w części płn. między łańcuchami gór wyżynny obszar Puna de Atacama, w środk. - Dolina Środkowochilijska; ku południowi Andy obniżają się do wys. 2000 m (Andy Patagońskie); wybrzeże b. silnie rozczłonkowane, z licznymi fiordami; ok. 3000 wysp na Pacyfiku, najw.: Chiloé, Archipelag Chonos, Campana, Wellington, Santa Ins, część zach. Ziemi Ognistej; całość kraju leży w strefie sejsmicznej, liczne wulkany i trzęsienia ziemi. Klimat zróżnicowany strefowo, na płn. zwrotnikowy suchy, przechodzący w podzwrotnikowy, na płd. umiarkowany, na krańcach płd. subpolarny; równie zróżnicowane opady, na północy i na pustyni Atacama do 100 mm, w Santiago 350 mm, na południu do 5000 mm, na Ziemi Ognistej 500 mm; średnie roczne temp. od 23°C na północy w styczniu (najgorętszy), do 0-2° na południu; w środk. części kraju sieć krótkich rzek, najw. Bio Bio, Maipo, Maule; liczne jez. polodowcowe, najw. Buenos Aires, Vallarica; roślinność strefowa, na płn. półpustynna i pustynna, w części środk. dawniej lasy twardolistne i wiecznie zielone kolczaste krzewy, palmy miodowe i canelo (święte drzewo Indian Mapuche), obecnie wyparte przez uprawy; dalej na południu endemiczne araukarie, bambusy quila, buki lenga; ze świata zwierząt m.in. puma, pancernik tatu, żółwie, jaszczury, pies magellański cuelpo, dziki kot colocolo; 41 parków narodowych, najw. Laguna San Rafael, Volcan Isluga, Serena.
LUDNOŚĆ. Dominują Metysi (ok. 91% mieszk.) i Indianie, zwł. Araukanie, Keczua, Ajmarowie (6,8%); wyznania: 80,7% katolicy, 6,1% protestanci, ponadto bahai, żydzi i animiści, ponad 12% deklaruje bezwyznaniowość; gęstość zaludnienia: 20 osób/km2; miasta zamieszkuje 86% mieszk.; średnia dł. życia: mężczyźni 68 lat, kobiety 76 lat; niewielki przyrost naturalny 1,3%.
USTRÓJ. republika prezydencka od 1925; parlament zw. Kongresem Narodowym, dwuizbowy: Izba Deputowanych, 120 czł. wybieranych na 4 lata i Senat, 39 czł. obieralnych (wybory co 8 lat) i 9 dożywotnio mianowanych przez rząd (m.in. A. Pinochet); głowa państwa wybierana w wyborach powszechnych na 6 lat, bez prawa reelekcji, stoi też na czele rządu, posiada uprawnienia do jednokrotnego rozwiązania parlamentu; sprawy bezpieczeństwa i obrony państwa w rękach Krajowej Rady Bezpieczeństwa (prezydent, marszałek Senatu, przew. Sądu Najw., szefowie formacji wojskowych); powszechny obowiązek wyborczy; system władzy wielopartyjny; kraj dzieli się pod względem adm. na 13 regionów i 50 prowincji.
GOSPODARKA. Jeden z lepiej rozwiniętych krajów Ameryki Łacińskiej, o szybkim tempie rozwoju gosp. (7% w latach 1990-94, 2003 - 4,7%), najniższa na kontynencie skala ryzyka inwestycyjnego; tradycyjnie rozwinięty przem. wydobywczy, zwł. rud miedzi (I miejsce w świecie, 1/3 świat. zasobów), żelaza, nitratynu (saletry chilijskiej - I miejsce w świecie), molibdenu (IV miejsce w świecie), ropy naft. i gazu ziemnego (na Ziemi Ognistej), manganu, cynku i ołowiu, srebra oraz złota; górnictwo wysoce zacofane; hutnictwo miedzi i żelaza, rafinerie ropy naft., rozwinięty przem. spoż. (mięsny, cukrowniczy, winiarski), włókienniczy, chemiczny, mat. budowlanych, cementowy, drzewny, celulozowo-papierniczy, skórzany; energetyka w 80% oparta na węglu, ponadto na własnych zasobach gazu. Rolnictwo o malejącym znaczeniu (dostarcza 8% dochodu nar.), areał upraw systematycznie kurczy się; grunty rolne zajmują ok. 7% pow. kraju; struktura własności ziemi - latyfundialna; uprawa pszenicy, ziemniaków, kukurydzy, winorośli, buraków cukrowych, a także na eksport - cytrusów i roślin przyprawowych; hodowla owiec, bydła, trzody chlewnej, kóz i koni; rozwinięte rybołówstwo; lasy zajmują 11,6% pow. kraju, plantacyjna uprawa sosny kalifornijskiej na wyręb. Sieć komunikacyjna nieźle rozwinięta, z wyjątkiem południa kraju; gł. znaczenie ma komunikacja drogowa, m.in. ciągnąca się wzdłuż kraju (z Arica do Puerto Montt). Droga Panamerykańska dł. 3,5 tys. km; dwie linie kolei transandyjskich do Argentyny i Boliwii (znana zwł. kolej Santiago-Mendoza, biegnąca przez przełęcz Cumbre, na wys. 3832 m, zbudowana w XIX w. przy współudziale I.Domeyki); spore znaczenie transportu lotniczego (większość miast posiada lotniska, kilka linii lotniczych); stosunkowo niewielka flota handlowa, wzdłuż wybrzeży żegluga kabotażowa, gł. porty: Arica, Iquique, Antofagasta, Coquimbo, Valparaiso, San Antonio, Concepción-Talcahuano, Puerto Montt, Punta Arenas; 8 uniwersytetów, najstarszy (zał. 1738) w Santiago de Chile; wysoki wskaźnik młodzieży studiującej (214 na 10 tys. mieszk.; w Polsce 160); rosnące znaczenie turystyki.
HISTORIA. Tereny zasiedlone przez Indian, gł. Ajmarów, podbite przez Inków (pocz. XVI w.); pierwszym Europejczykiem u wybrzeży Chile był 1520 Magellan; 1535-50 płn. część podbita przez Hiszpanów, weszła w skład wicekrólestwa Peru jako kolonia hiszp. o nazwie Nowa Estramadura; od 1818 niepodległa republika (dyktator O’Higgins); neutralne podczas obu wojen świat. (1943 zerwanie stosunków dyplomatycznych z państwami Osi); od 1945 czł. ONZ; przez lata jedno z nielicznych w Ameryce Płd. państw o ustabilizowanej demokracji parlamentarnej (m.in. naprzemienne rządy chadecji i lewicy); 1970-73 rządy Frontu Jedności Lud., reformy prezydenta S. Allende - socjalisty (reforma rolna, nacjonalizacja banków i przemysłu) grożące jednak katastrofą ekon.; 1973 przewrót wojskowy gen. A. Pinocheta: rozwiązanie parlamentu, zawieszenie działalności partii polit., krwawy terror (kilkadziesiąt tysięcy ofiar); równocześnie znaczne osiągnięcia ekonomiczne: 1973-80 lata tzw. chilijskiego cudu gospodarczego dzięki wprowadzeniu zasad gospodarki wolnorynkowej; 1978 zniesienie stanu wyjątkowego, polityka "otwarcia politycznego"; 1981 nowa konstytucja gwarantująca Pinochetowi sprawowanie władzy do 1989 i status dożywotniego senatora (dający immunitet sadowy); od 1989 demokratyczne wybory prezydenckie – 2006 prez. Michelle Bachelet (Socjalistyczna Partia Ch.); kontynuacja reform wolnorynkowych, dalszy szybki wzrost gospodarczy, XII 2001 nieznaczne zwycięstwo w wyborach parlamentarnych rządzącej od 1990 centrolewicowej koalicji chrześc. demokratów i socjalistów (47,9% głosów); po głośnym aresztowaniu Pinocheta w W.Brytanii (na wniosek Hiszpanii) i po jego powrocie do Ch., próby przeprowadzenia zmian w niedemokratycznej konstytucji (dożywotni senatorowie chronieni immunitetem, nadreprezentacja prawicy w senacie) napotykające na sprzeciw prawicy; opinia publiczna Ch. podzielona w kwestii postawienia Pinocheta przed sądem; 2003 wybór socjalistycznej posłanki Isabel Allende (córki Salvadora Allende – do 1989 przebywającej na emigracji, w latach 1993–94 przew. partii socjalistycznej) na stanowisko przew. parlamentu chilijskiego (przewagą 1 głosu) potwierdził ów podział; 2004 Narodowa Komisja ds. Więźniów Polit. i Tortur działająca pod przewodnictwem biskupa Sergio Valecha, po przesłuchaniu kilkudziesięciu tys. osób, przedstawiła liczący 1200 stron raport, miażdżący w swej wymowie dla dyktatury Pinocheta; obciążył on armię i aparat sprawiedliwości odpowiedzialnością za bestialskie tortury przeciwników polit. i śmierć co najmniej 35 tys. osób; ujawniono m.in. istnienie 960 katowni w koszarach, potwierdzono zrzucanie ofiar z samolotów do oceanu; w tej sytuacji, w 31 lat po dokonaniu puczu, prokuratura wojsk. wszczęła aresztowania wśród generalicji; rząd Lagosa uznał, że rodzinom ok. 30 tys. ofiar należą się dożywotnie renty; równocześnie nastąpiło ujawnienie przez senatorów amer. tajnego konta Pinocheta i jego żony w banku Rigg's z majątkiem w wys. 16 mln dol. (od którego generał nie zapłacił podatku); wywołało to kolejną burzę wokół jego osoby i doprowadziło do ponownego osadzenia go w areszcie domowym (tym razem z poparciem prawicy); socjaldemokratyczny rząd zapisał też na koncie wysoki wzrost gosp. (4,6% – 2004) oraz wprowadzenie prawa do rozwodów (zakazanych od 1884); 2005 zmiana autorytarnej konstytucji z lat rządów Pinocheta (m.in. likwidacja instytucji mianowanych senatorów, podporządkowanie armii władzy cywilnej, skrócenie z 6 do 4 lat kadencji prezydenckiej); 2010 prezydentem wybrano prawicowego Sebastiana Pinero (pierwsze od upadku Pinocheta zwycięstwo prawicy w wyborach ogólnokrajowych); państwo czł. ONZ, OPA, SELA, ALADI.
ANTOFAGASTA, SOCOMPA, ERCILLA Y ZÚŃIGA Alonso de, GRUPA Z RIO, ŚRODKOWOCHILIJSKA DOLINA, LOA, ALESSANDRI PALMA, ENARGIT, TALCAHUANO, ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH- Chile, (Republika Chile)
- REPUBLIKA CHILE,
- SANTIAGO DE CHILE, .