ang. United Nations, franc. Organisation des Nations Unies, hiszp. Organización de las Naciones Unidas, ros. Organizacyja Objedinionnych Nacyj, arab. Munazzamat al-Umami al-Muttahida, chiń. Lianheguo
światowa organizacja międzyrządowa o uniwersalnym charakterze i najszerszym w świecie zakresie działania; sukcesorka Ligi Narodów; utworzona na konferencji założycielskiej w San Francisco (25-26 VI 1945) z udziałem 50 państw (bez Polski, nieobecnej na Konferencji, zaliczanej jednak do 51 państw tzw. naturalnych założycieli); podstawą formalnoprawną umowa międzynar., zw. Kartą Narodów Zjednoczonych, która weszła w życie 24 X 1945; powstanie ONZ poprzedziła tzw. Karta Atlantycka (1941) podpisana przez USA i W. Brytanię określająca warunki przyszłego ładu w świecie po zwycięstwie nad nazizmem; Deklaracja Narodów Zjednoczonych z 1 I 1942 podpisana w Waszyngtonie przez 26 państw (w tym Polskę), gdzie na określenie koalicji antyhitlerowskiej użyto po raz pierwszy (z inicjatywy F.D. Roosevelta) sformułowania "Narody Zjednoczone"; deklaracja moskiewska z 1943 z udziałem czterech mocarstw (USA, W. Brytania, ZSRR i Chiny), w której uznano konieczność powołania organizacji opartej na suwerennej równości państw, dostępnej dla wszystkich krajów miłujących pokój oraz stawiającej sobie za cel utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa; ideę utworzenia ONZ podtrzymano na konferencji teherańskiej; 1944 na konferencji w Dumbarton Oaks k. Waszyngtonu cztery mocarstwa opracowały projekt założeń organizacyjnych, zw. Kartą NZ; 1945 na konferencji jałtańskiej ustalono termin i miejsce konferencji założycielskiej; gł. cele ONZ to utrzymanie międzynar. pokoju i bezpieczeństwa oraz organizacja współpracy między narodami w wielu dziedzinach; ONZ posiada zdolność prawną i osobowość prawnomiędzynar., własną flagę i emblemat; siedzibą gł. jest Nowy Jork, a w Europie Genewa i Wiedeń; okręg administracyjny siedzib jest nietykalny; przedstawiciele państw i urzędnicy ONZ korzystają z przywilejów i immunitetów określonych w specjalnej międzynar. konwencji; w myśl Karty NZ w organizacji obowiązuje suwerenna równość członków, przestrzeganie postanowień międzynar., pokojowe załatwianie sporów, powstrzymanie się od stosowania groźby lub użycia siły, nieinterwencja w sprawy wewn. państw członkowskich, współdziałanie w akcjach ONZ (także zbrojnych) mających na celu przywrócenie pokoju; zmiana Karty NZ ma moc wiążącą po uchwaleniu jej przez 2/3 czł. Zgromadzenia Ogólnego i ratyfikowaniu przez 2/3 czł. ONZ, w tym wszystkich stałych czł. Rady Bezpieczeństwa; członkiem ONZ mogą być tylko państwa dzielące się na czł. pierwotnych (51, w tym Polska) i czł. przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne zgodnie z zaleceniem Rady Bezpieczeństwa; językami oficjalnymi ONZ są: ang., arabski, chiński, franc. hiszp., rosyjski; 2006 do ONZ należały 192 państwa, do ostatnio przyjętych należą Tuvalu i Serbia (2000), Szwajcaria i Timor-Leste (2002), Czarnogóra (2006), poza ONZ pozostaje Watykan (ma status obserwatora), Tajwan, Palestyna (choć reprezentowana jest przez stałą misję przy ONZ) oraz inne terytoria o niesprecyzowanym statusie prawnomiędzynarodowym (jak np. Sahara Zach., czy Górny Karabach); budżet ONZ ustalany jest w cyklu dwuletnim, na lata 2006-07 wynosi 3,79 mld dol.; pochodzi ze składek państw członkowskich (większość ma spore zaległości) wg skali ustalanej na 3 lata i wynosi od 0,01 do 25% całości składek (najw. płaci USA); organami ONZ są: 1) ZGROMADZENIE OGÓLNE - stanowi reprezentację wszystkich członków, przy czym każdemu państwu przysługuje jeden głos; zbiera się corocznie w trzeci wtorek września na sesjach zwyczajnych, a kiedy zachodzi potrzeba, także w innych terminach, na sesjach nadzwyczajnych i specjalnych; uchwały w formie rezolucji (o charakterze wyłącznie zaleceń) podejmowane są zwykłą większością głosów bądź większością 2/3 głosów w sprawach szczególnie ważnych, przewidzianych procedurą; państw wstrzymujących się od głosu nie uwzględnia się w obliczeniach; Zgromadzenie Ogólne m.in. kontroluje i zatwierdza budżet ONZ, ustala wysokość składek, powołuje na zalecenie Rady Bezpieczeństwa Sekretarza Generalnego ONZ, zatwierdza członków różnych organów (m.in. niestałych czł. Rady Bezpieczeństwa), na każdej sesji powołuje 7 tzw. komitetów głównych; posiada też prawo zawieszenia lub wykluczenia z szeregów członkowskich (na wniosek Rady Bezpieczeństwa) państwa, które uporczywie łamie zasady Karty NZ; 2) RADA BEZPIECZEŃSTWA - organ ONZ odpowiedzialny głównieza "zachowanie pokoju światowego i bezpieczeństwo międzynarodowe"; składa się z 15 członków (do 1965 z 11), w tym 5 stałych reprezentujących mocarstwa: USA, W. Brytania, Federacja Ros. (do 1991 ZSRR), Francja i Chiny (1949-71 Tajwan) oraz 10 czł. niestałych, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 2-letnią kadencję, po 5 każdego roku, według klucza: 5 z Afryki i Azji, 2 z Ameryki Łacińskiej, 2 z Europy Zach., 1 z Europy Wsch. (1995-97 Polska); uchwały zapadają większością 9 głosów przy zachowaniu zasady jednomyślności członków stałych w sprawach merytorycznych (zw. też prawem weta mocarstw), będącej gwarancją, iż ONZ nie stanie się narzędziem w rękach jednej grupy państw; Rada Bezpieczeństwa pośredniczy w pokojowym załatwianiu sporów, organizuje akcje zbiorowe (także militarne), posiada prawo powoływania organów pomocniczych, m.in. Oddziałów Pokojowych ONZ, zw. "Błękitnymi Hełmami" (siły zbrojne ONZ); uchwały Rady Bezpieczeństwa, o ile nie są określone jako zalecenia, mają moc wiążącą; III 2004 z żądaniem stałego miejsca w składzie Rady wystąpiły oficjalnie Niemcy, postulując przyznanie go także Japonii oraz reprezentacji krajów Trzeciego Świata (po jednym z Afryki, Ameryki Płd. i Azji); 3) SEKRETARIAT GENERALNY - główny organ administracji ONZ, kierowany przez Sekretarza Generalnego (powoływanego przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa) - posiada silną pozycję polityczną w strukturze organizacyjnej ONZ, m.in. zwraca uwagę Radzie Bezpieczeństwa na zjawiska zagrażające pokojowi oraz osobiście pełni misje mediacyjne; przedkłada roczne sprawozdanie z działalności ONZ Zgromadzeniu Ogólnemu; mianuje personel kierowniczy Sekretariatu Generalnego i nadzoruje z jego pomocą pracę licznych struktur i form działalności ONZ; administracja ONZ liczy ok. 32 tys. osób (bez organizacji wyspecjalizowanych), z czego 14 tys. pracuje w Nowym Jorku; obowiązki Sekretarza Generalnego ONZ pełnili: Norweg T. Lie (1946-52), Szwed D. Hammarskjöld (1953-61), Birmańczyk U. Thant (1961-71), Austriak - K. Waldheim (1972-82), Peruwiańczyk Perez de Cuellar (1982-91), Egipcjanin B. Butrus-Ghali (1991-97), Ghańczyk K. Annan (1997-2006), od 2007 funkcję nowego sekretarza generalnego obejmie Ban Ki-moon ; 4) RADA GOSPODARCZO-SPOŁECZNA - składa się z 54 członków (do 1965 - 18, do 1973 - 27) wybranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata, po 18 każdego roku; obraduje co pół roku i podejmuje uchwały zwykłą większością głosów; zajmuje się sprawami gospodarczymi, społecznymi, kulturalnymi, oświatowymi, ochrony zdrowia, prawami człowieka, ochroną środowiska; podejmuje też badania naukowe, organizuje konferencje, przygotowuje projekty konwencji, koordynuje działalność tzw. organizacji wyspecjalizowanych i zawiera z nimi umowy zatwierdzane przez Zgromadzenie Ogólne; posiada własne komisje, np. Praw Człowieka, ds. Narkotyków, Praw Kobiet oraz 5 regionalnych komisji gospodarczych (CEPALC - 33 państwa Ameryki Łacińskiej oraz Francja, Hiszpania, Holandia, Kanada, Portugalia, USA, W. Brytania, Włochy; zał. 1954, z siedzibą w Santiago - Chile; ECA - 53 państwa afrykańskie, zał. 1958, z siedzibą w Addis Abebie - Etiopia; ECE - 54 państwa Europy Zach. i Wsch. oraz Turcja, Cypr, republiki b. ZSRR na Zakaukaziu i w Azji centralnej, USA, Kanada, Japonia, Izrael, Szwajcaria; zał. 1947, z siedzibą w Genewie ; ESCAP - 48 państw Azji Płd. i Wsch. oraz Rosja, Francja, Holandia, USA, W. Brytania; zał. 1947, z siedzibą w Bangkoku - Tajlandia; ESCWA - 13 państw Bliskiego Wschodu, w tym OWP, nadto Egipt; zał. 1973, z siedzibą w Bagdadzie - Irak); 5) RADA POWIERNICZA - złożona z 5 członków stałych Rady Bezpieczeństwa; kontroluje na obszarze tzw. terytoriów powierniczych właściwe wykonywanie powierzonych funkcji przez administrację poszczególnych państw; wobec uzyskania niepodległości przez niemal wszystkie państwa na tych terytoriach, rola Rady jest ob. marginalna; 6) MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI w Hadze, gł. organ sądowniczy ONZ. W czasie ponad 50-letniej działalności ONZ znacząco przyczyniła się do zachowania pokoju na świecie i rozwoju międzynar. współpracy, choć nie potrafiła wystarczająco skutecznie zapobiec konfliktom zbrojnym i często stawała się miejscem rywalizacji wielkich mocarstw o wpływy, zwł. między USA i b. ZSRR; znaczący był wkład ONZ w proces dekolonizacji, ochronę praw człowieka, potępienie dyskryminacji rasowej, wszczęcie procesów denuklearyzacji, rozwój prawa międzynar. i jego kodyfikacji; 1973 powołano Doraźne Siły Zbrojne ONZ; 1990 podczas agresji zbrojnej Iraku na Kuwejt interwencja wojsk amer. i bryt. miała miejsce z mandatu ONZ legitymizowanego uchwałą Rady Bezpieczeństwa; z mniejszym sukcesem ONZ uczestniczyła w załagodzeniu wojny domowej w b. Jugosławii; 2001 wyróżniona Pokojową Nagrodą Nobla (wspólnie z Sekretarzem Generalnym Kofi Annanem); zewnętrzne atrybuty prestiżu nie mogą przesłonić faktu, że polit. znaczenie ONZ słabnie, zwłaszcza wobec braku reform dostosowujących organizację do realiow współcz. świata; reform miała dokonać jubileuszowa 60. sesja Zgromadzenia Ogólnego odbyta IX 2005 w Nowym Jorku - zakończona niepowodzeniem, prócz decyzji o likwidacji Komisji Praw Człowieka skompromitowanej członkostwem państw notorycznie naruszających te prawa (m.in. Libii, Zimbabwe, Somalii); rezolucja o jej rozwiązaniu i powołaniu w jej miejsce Rady Praw Człowieka została przyjęta w III 2006; świadectwem kryzysu ONZ także afera korupcyjna na tle przyznawania lukratywnych kontraktów w ramach ustanowionego 1996 programu Ropa za żywność dla Iraku; w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, istnieje Pol. Tow. Przyjaciół ONZ zajmujące się popularyzacją celów i zasad Karty NZ; patrz też organizacje wyspecjalizowane ONZ.
RADA GOSPODARCZO-SPOŁECZNA ONZ, ORGANIZACYJA OBJEDINIONNYCH NACYJ, PAPUA-NOWA GWINEA, UNITED NATIONS, POWSZECHNY ZWIĄZEK POCZTOWY, ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE, PANAMERYKAŃSKIE KONFERENCJE, PANAMA, PAUL-BONCOUR, MOBUTU
- Organizacja Narodów Zjednoczonych, powszechna organizacja...
- Organizacja Narodów Zjednoczonych, (ONZ)
- Organizacja Narodów Zjednoczonych, (ONZ) (Organization of...