WARUNKI NATURALNE. Kraj górzysty, ponad 90% powierzchni znajduje się powyżej 1000 m (40% powyżej 2000 m); większość obszaru zajmuje Wyż. Armeńska, na płd.-wsch. ograniczona pasmem Małego Kaukazu, z najw. szczytem A., wygasłym wulkanem Aragac (wys. 4090 m); na płd.-zach. najgęściej zaludniona Kotlina Araracka; strefa silnie sejsmiczna. Klimat podzwrotnikowy, kontynentalny, przechodzący w umiarkowany; średnia temp. lipca 25°C, stycznia -5°C (w wyższych partiach gór zimą do -20°C); niewielkie opady 200–400 mm rocznie (zwł. wiosną); gł. rzeka Araks (uchodzi do M. Kaspijskiego), z dopływami Razdan, Worotan, Arpa; ok. 100 jezior, w tym wielkie wysokogórskie Sewan (1360 km2); roślinność gł. stepowa i półpustynna, powyżej 2000 m subalpejska; lasy zajmują 13% pow. (gł. dąb, buk, grab); ciekawa awifauna, m.in. sępy, orły, endemiczne ułary; aż 7,2% pow. chronionej, m.in. parki nar. Sewan, Diliżański, Chosrowski.
LUDNOŚĆ. Dominują Ormianie 93%, nadto Azerowie 2,6%, Kurdowie 1,7%, Rosjanie 1,5%; wśród wierzących przeważają wyznawcy Kościoła ormiańskiego i prawosławni (brak danych szczegółowych); gęstość zaludnienia 97 osób/km2; miasta zamieszkuje 70% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 68 lat, kobiety – 73 lata; niewielki przyrost naturalny (1,5‰).
USTRÓJ. Republika parlamentarna od 1991; nowa konstytucja od 1995; parlament jednoizbowy (Nar. Rada Najwyższa), 190 deputowanych, kadencja 4-letnia; głową państwa prezydent powoływany w wyborach powszechnych na 5 lat; kraj dzieli się na 10 rejonów (marc); system rządów wielopartyjny; państwo czł. WNP.
GOSPODARKA. Wśród republik b. ZSRR (w ramach gospodarki centralnie planowanej) jedna z najlepiej rozwiniętych; energetyka oparta o importowany gaz; spory przemysł maszynowy (obrabiarki), elektrotechn., elektroniczny, chem. (kauczuk, tworzywa sztuczne, farby), włókienniczy (tekstylia), spoż. (wina, koniaki), papierniczy; rozwinięte hutnictwo metali nieżelaznych i produkcja mat. budowlanych (cement, pumeks); wydobycie rud żelaza, miedzi, ołowiu, cynku, molibdenu, marmuru, apatytów, platyny, złota; rzemiosło artystyczne. Rozwinięta uprawa winorośli, drzew owocowych (jabłoni, grusz, moreli, śliw), migdałowca, orzechów, warzyw, nadto pszenicy, jęczmienia, buraka cukrowego, geranium, tytoniu; grunty orne zajmują 17% pow. kraju, pastwiska 27%; hodowla bydła, owiec, kóz, drobiu, jedwabników; pszczelarstwo. Najw. instytucją nauk. Armeńska Akad. Nauk, zał. 1943; 14 wyższych uczelni (w tym uniw. zał. 1920 w Erewanie), kilkanaście inst. nauk.-badawczych. Stosunkowo niezła sieć komunikacyjna, gł. kołowa (tylko 820 km linii kol.); kilka gazociągów; międzynar. port lotniczy Zwartnoc k. Erewanu. Znaczne problemy gospodarcze (po zagrożenie klęską głodu) związane z wojną z Azerbejdżanem o Górny Karbach, a w jej ramach z blokowaniem dostaw dla A. energii i paliw (zwł. gazu ziemnego) przez terytorium Azerbejdżanu i Gruzji, a także z katastrofalnym trzęsieniem ziemi (1988), które zniszczyło w znacznym stopniu m. Kumairi i Kirowokan; spadek produkcji przem. powstrzymany 1995; sukcesem wprowadzenie 1993 własnej waluty (dram).
HISTORIA. Ślady osadnictwa na terytorium A. sięgają 3000 p.n.e.; w drugim tysiącleciu p.n.e. żyli tu Chaldowie, ok. IX–VII w. p.n.e. istniało silne państwo Urartu, w VI w. p.n.e. opanowane przez Hajów (którzy dali początek ludn. ormiańskiej), następnie przez Persów (z tego okresu nazwa A.), kolejno przez Aleksandra Wielkiego i Seleucydów; po ich klęsce w wojnach z Rzymem rozpad na A. Małą (wcieloną do ces. rzymskiego) i A. Wielką, która przejściowo (94–46 p.n.e.) za rządów Tigranesa Wielkiego osiągnęła status mocarstwa, a następnie stała się przedmiotem długoletnich walk Rzymu z Partami i z perską dyn. Sasanidów; 314 przyjęcie chrześcijaństwa (misja apostolska Grzegorza Oświeciciela), 387 podział A. Wielkiej między Persję a ces. Wschodniorzymskie; ok. 400 wprowadzenie własnego oryginalnego alfabetu, początek kształtowania się własnej świadomości nar., rozwój kultury i lit. (przekład Biblii); 451 wyodrębnienie się nar. kościoła ormiańskiego; w poł. VII w. zajęcie Wielkiej A. przez Arabów (Mała A. pozostała w granicach Bizancjum), za ich panowania spore znaczenie rodu Bagratydów, którzy 885 utworzyli samodzielne królestwo, kwitnące gosp. i kult., 1080 podbite przez Bizancjum (pierwsza fala emigracji ormiańskiej, m.in. powstanie w Cylicji nad M. Śródziemnym samodzielnego państewka Rubenidów, zajętego 1375 przez Mameluków); w końcu XI w. inwazja Turków seldżuckich, część A. uniknęła niewoli stając się wasalnym księstwem Gruzji; 1235–43 podbita przez Mongołów, spustoszona przez Czyngis-chana, następnie przez Timura; od XIV w. przemiennie pod panowaniem Turków osmańskich i Persów (druga fala emigracji, gł. na Ruś); 1555 i 1639 masowe przesiedlenia Ormian w głąb Persji, kolejna fala emigracji tym razem do Indii i na Daleki Wschód; od XIX w. zależność od Rosji, 1828 przyłączenie części wsch. (należącej do Persji), 1878 części płn. (należącej do Turcji); na pozostającym w rękach Turcji terenie 1895–96 Turcy i Kurdowie dokonali masowych rzezi Ormian (ok. 300 tys. ofiar), które 1915–18 powtórzyli młodoturcy (ponad 1 mln zamordowanych), nasilając deportacje do Syrii i Palestyny; rozpad Rosji carskiej wykorzystano na ogłoszenie 1918 we wsch. A. niepodległości, równocześnie nastąpił wybuch walk z Gruzją i Azerbejdżanem o Górny Karabach i Nachiczewan; 1920 traktat w Sčvres zatwierdził niepodległość A., przyznając jej dalsze prowincje, nie uznany przez Turcję spowodował jej agresję na A., a następnie wojnę tur.-ros., w konsekwencji której Armia Czerwona zajęła całą A. (Górny Karabach wcielono do Azerbejdżanu); od 1922 w składzie Federacji Republik Zakaukaskich ZSRR (z Gruzją i Azerbejdżanem), od 1936 status republiki związkowej (Armeńska SRR), dzieliła losy ZSRR; 1988 (na fali pierestrojki) ogłoszenie przez władze Górnego Karabachu przystąpienia do A. zapoczątkowało wojnę z Azerbejdżanem o tę enklawę zamieszkaną w 90% przez Ormian; 1990 zwycięstwo wyborcze ruchu niepodległościowego i demokratycznego kierowanego przez L. Ter-Petrosjana (do 1998 prezydent), II 1991 referendum, IX 1991 proklamowanie niepodległości, XII 1991 pod naciskiem Rosji przystąpienie do WNP; 1992 przystąpienie do ONZ, KBWE, MFW; 2001 przyjęta do Rady Europy; 1992–93 krwawe walki z Azerami o Górny Karabach, blokada dostaw paliw, energii i towarów dostarczanych A. przez Azerbejdżan trwająca do dziś; sytuacja polit. wysoce niestabilna, gospodarka z wolna wychodząca z kryzysu (prywatyzacja, własny pieniądz) wspierana przez diasporę (ok. 1 mld dol. rocznie); 1998 wybory, prezydentem b. premier Robert Koczarian; 2003 reelekcja, przy protestach opozycji (popartych opinią międzynar. obserwatorów), która odwołała się do sądu, ten jednak wyniki wyborów zatwierdził; 2005 uwagę światowej opinii publicznej zwróciły na Armenię ogólnonarodowe obchody 90. rocznicy tzw. rzezi Ormian (zapłonęły świeczki w oknach wszystkich domów); Armenia domaga się od Turcji przeprosin i pozostaje głównym strażnikiem pamięci pomordowanych; Turcja (zabiegająca o przyjęcie do UE) proponuje powołanie wspólnej komisji ds. zbadania archiwów z tamtych lat; wybory w V 2007 wygrały ugrupowania proprezydenckie z Republikańską Partią Armenii ówczesnego premiera Serża Sarkisjana na czele; według obserwatorów z UE i OBWE "Zostały one w przeważającej części przeprowadzone zgodnie z międzynarodowymi standardami przewidzianymi dla demokratycznych wyborów"; II 2008 wybory prezydenckie wygrywa premier Serż Sarkisjan, współpracownik ustępującego prezydenta Koczariana.
KUMAJRI, SUNDUKIAN, NACHICZEWAŃSKA REPUBLIKA AUTONOMICZNA, KIROWAKAN, EREWAŃSKI CHANAT, RAZDAN, JOANNISJAN, AZEROWIE, CYRUS II STARSZY, ECZMIADZYN