państwo
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 60% Metysi, 20% Mulaci i Murzyni, 10% ludności pochodzenia eur., 8% Indianie (Cano, Choco, Guyami), 2% Azjaci; gęstość zaludnienia 39 osób/km2; w miastach 53% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 74, kobiety - 75 lat; wyznania: 92% katolicy, 6% protestanci, 2% inni.
USTRÓJ. Republika; na podstawie konstytucji z 1972 (modyfikowanej 1999) głową państwa i szefem rządu prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym na 5 lat; parlament jednoizbowy: Zgromadzenie Ustawodawcze, 72 czł., kadencja 5-letnia; kraj dzieli się na 9 prowincji i 3 autonomiczne rezerwaty indiańskie (najw. Camarca de San Blas nad M. Karaibskim).
WARUNKI NATURALNE. Terytorium P. stanowi wąski (szer. od 50 do 200 km) pas lądu, przedzielony na pół strefą Kanału Panamskiego; większą część pow. kraju zajmują wyżyny i góry Kordylierów Centralnych, na zach. pasmo Cordillera de Veraguas ze szczytem Chiriquí (wys. 3478 m), na wsch. pasma Serrania del Darién, Cordillera de San Blas; wybrzeża nizinne, aluwialne, dobrze rozwinięte; liczne zatoki, m.in. Panamska (od strony O. Spokojnego) i Moskitów (należąca do M. Karaibskiego); ok 1600 wysp przybrzeżnych, m.in. Archipelag Perłowy i w. Coiba na O. Spokojnym; liczne rafy koralowe; obszar aktywny sejsmicznie; klimat na północy równikowy, wybitnie wilgotny, na południu podrównikowy, wilgotny; średnia roczna temp. na nizinach 26-28C; na wybrzeżach M. Karaibskiego częste burze; roczna suma opadów na północy do 4000 mm, na południu ok. 2000 mm; gęsta sieć górskich rzek należących gł. do zlewiska O. Spokojnego, najw. Tuira, Chucunaque, Chepo, Santa Maria, San Pablo; lasy zajmują 51% pow., na nizinach równikowe, w górach liściaste i mieszane; także namorzyny i sawanny.
GOSPODARKA. Kraj rozwijający się, o wysokim po 1990 tempie wzrostu gosp. i niskim poziomie życia społeczeństwa (blisko 60% poniżej granicy nędzy); znaczną część dochodu nar. stanowią usługi związane z obsługą Kanału Panamskiego (rocznie przepływa Kanał ok. 14 tys. statków, nadto w bezcłowej strefie Kanału ma siedzibę 125 międzynar. banków) i płynące z tzw. taniej bandery (flota handlowa - 72 mln DWT); gł. porty: Panama, Colón, Cristóbal, Balboa; bogactwa mineralne słabo eksploatowane; wydobycie soli kam., rud żelaza, manganu, złota i srebra; rolnictwo w większości rozdrobnione; uprawa bananów (43% wartości eksportu), trzciny cukrowej, kakaowca, kawy, tytoniu, palmy kokosowej, pomarańczy, mango, ananasów oraz ryżu, kukurydzy i manioku; niewielka eksploatacja lasów; rozwinięte rybołówstwo przybrzeżne (tuńczyki, krewetki, homary, perłopławy); hodowla bydła; przem. budowlany, spoż., włókienniczy, drzewny; rafineria ropy naft. w Colón; spore wpływy z turystyki i przerzutu narkotyków z Ameryki Płd. do USA; sieć komunikacyjna słabo rozwinięta; gł. szlak transportowy Droga Panamerykańska; 6 inst. naukowych (m.in. interdyscyplinarny, o międzynar. znaczeniu - Badań Tropikalnych Smithsona), 2 uniw., 6 wyższych szkół zawodowych, Panamska Akad. Nauk.
HISTORIA. Obszar zasiedlony przed kolonizacją hiszp. przez Indian, gł. Czibczów, będący pod wpływami Azteków; 1501 odkryty przez hiszp. konkwistadora Rodrigo de Bastidas; 1502 dotarł tu K. Kolumb; 1519 hiszp. namiestnik Pedrarias Dávila zał. m. Panamę i podjął badania wybrzeży O. Spokojnego; od 1535 w składzie wicekrólestwa Nowej Hiszpanii, baza wypadowa dla podboju Inków; od 1739 w wicekrólestwie Nowej Granady, ośr. handlu; po obaleniu panowania hiszp. (1819) prowincja należąca do Kolumbii; rozwój po wybudowaniu linii kolejowej (1850-55) łączącej wybrzeża O. Spokojnego i M. Karaibskiego (Colón-Panama), a następnie w wyniku prób wybudowania Kanału Panamskiego (1880-89) przez F. Lessepsa; 1902 przejęcie budowy Kanału przez USA, które wszczęły spór z Kolumbią o warunki eksploatacji, zakończony odłączeniem P. od Kolumbii i proklamowaniem 1903 niepodległości; równocześnie USA otrzymały w stuletnią "wieczystą dzierżawę" strefę Kanału Panamskiego (szer. 10 mil), wraz z prawem stacjonowania tam wojsk amer.; 1904-14 budowa Kanału została dokończona, umacniając wpływy USA; 1936 zmiany w traktacie z USA ograniczające ich obecność wojskową oraz podwyższające opłaty eksploatacyjne; nasilające się po wojnie tendencje emancypacyjne doprowadziły 1964-65 do przejściowego zerwania stosunków dyplomatycznych z USA; po wojskowym zamachu stanu gen. O. Torrijosa Herrery (1969) P. zażądała suwerenności w strefie Kanału i wycofania wojsk amer. do 1999; rządy wojskowych przyniosły 1983 dyktaturę gen. M. Noriegi, oskarżanego przez USA o przemyt narkotyków; po wyborach 1989 i krótkim okresie rządów cywilnych Noriega ponownie dokonał wojskowego zamachu stanu, co spowodowało XII 1989 amer. interwencję wojskową w P. i przywrócenie rządów cywilnych; 1994 rozpoczęło się wycofywanie wojsk amer. ze strefy Kanału, zakończone ostatecznie 31 XII 1999; prezydentem od 1999 Mireya Moscoso de Gruber; państwo - czł. ONZ, OPA, SELA.
RAJE PODATKOWE, NORIEGA, SYSTEM INTEGRACJI GOSPODARCZEJ AMERYKI ŚRODKOWEJ