LUDNOŚĆ. Skład etniczny: Ukraińcy 77,2%, Rosjanie 17,3%, Białorusini 0,9%, Żydzi 0,9%, Mołdawianie 0,6%, Bułgarzy 0,5%, Polacy - 0,4% (tj. 238 tys. osób, wg nieoficjalnych danych ich liczba może sięgać 3 mln), Tatarzy 0,3% (w tym krymscy), nadto Rumuni, Węgrzy, Grecy, Cyganie, Ormianie, Niemcy; ok. 4,5 mln Ukraińców zamieszkuje w Rosji, 740 tys. w USA, 400 tys. w Kanadzie, 300 tys. w Polsce; w miastach 68% ludności; gęstość zaludnienia 86,3 osób/km2; ujemny przyrost naturalny (np. 1993 -3,5‰); przeciętna dł. życia: mężczyźni - 65 lat, kobiety - 75 lat; religie: (brak danych szczegółowych) większość mieszk. niewierząca, nadto kościół prawosławny, kościół grecko-katolicki (unicki), ukr. kościół prawosławny autokefaliczny, niewielki procent katolików i wyznawców islamu.
USTRÓJ. Republika (od 1991), czł. i współzał. WNP; głową państwa prezydent (od 1994 L. Kuczma) powoływany w wyborach powszechnych na 5 lat; parlament jednoizbowy (Rada Najwyższa), 450 deputowanych, kadencja 4-letnia; kraj dzieli się adm. na 24 obwody (obłasti), okręg stołeczny i Autonomiczną Republikę Krymu (pow. 25 500 km2, 2,5 mln mieszk., w tym 1,6 mln Rosjan, 600 tys. Ukraińców, 200 tys. Tatarów; stol. Symferopol, własny parlament).
WARUNKI NATURALNE. Większość pow. U. zajmują niziny (Poleska, Naddnieprzańska, Czarnomorska, Węgierska) i układające się przemiennie wyżyny (Wołyńsko-Podolska, Naddnieprzańska, Nadazowska, Doniecka), stanowiące część Niżu Wschodnioeuropejskiego; tylko na zach. krańcu kraju fragment Karpat Wsch., z pasmami Bieszczadów, Gorganów i Czarnohory (z najw. szczytem U. - Howerlą, 2061 m) i na płd. G. Krymskie (Romankosz, 1545 m); wybrzeże (dł. ok. 1500 km) na zach. niskie z licznymi zatokami i limanami, na wsch. płaskie z mierzejami, na płd. Krymu - skaliste. Klimat umiarkowany ciepły, kontynentalny, na płd. Krymu podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego; średnia temp. stycznia od -8C na płn.-wsch. do 4C na płd. wsch., lipca od 18 do 24C (na Krymie cieplej); średni roczny opad 300-400 mm na płd. wsch., 600-700 mm na płn. zach., 1000-1200 mm w G. Krymskich, 1200-1600 mm w Karpatach; w lipcu i sierpniu częste susze oraz wiatry niosące pyły (zw. suchowiejami). Rzeki liczne, gł. Dniepr, dł. 981 km (w granicach U.) z dopływami: Prypeć, Desna, Teterew, Suła, Worskła, Orzeł, Samara (dorzecze Dniepru zajmuje 50% pow. kraju), nadto Doniec (lewy dopływ Donu), Boh, odcinki Dniestru, Prutu, Cisy i Dunaju (174 km), źródła i górne biegi Bugu i Sanu; jeziora nieliczne, gł. na Polesiu i wybrzeżu M.Czarnego, najw. Sasyk (210 km2), Jałpug (149 km2), Szagany; na Polesiu rozległe bagna i torfowiska; kilka wielkich sztucznych zbiorników zaporowych na Dnieprze, m.in. Krzemieńczucki - pow. 2250 km2, Kachowski - 2155 km2, Kijowski - 922 km2. Pierwotna szata roślinna zachowana w niewielkim stopniu, wyparta przez uprawy rolne; gleby żyzne, m.in. czarnoziemy na podłożu lessowym; w części płn. i zach. lasy liściaste (dąb, buk) i iglaste (sosna); w środk. - lasostep, przechodzący na płd. najpierw w bujne stepy łąkowe, później w suche stepy ostnicowe; na wybrzeżach M. Czarnego i na Krymie ciepłolubne gat. śródziemnomorskie; na Podkarpaciu dąbrowy i buczyny, wyżej kosodrzewiny i połoniny; lasy zajmują 14% pow.; kilka parków nar. (m.in. Karpacki, Szacki) oraz rezerwatów przyrody, m.in. Poleski (20 tys. ha); środowisko naturalne U. jest poważnie zdewastowane, m.in. wskutek katastrofy ekologicznej (1986) w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej; dalsze 29% pow. gruntów ornych dotknięte jest erozją i zanieczyszczeniami wskutek niezabezpieczonego składowania odpadów przem. i odkrywkowej ekspolatacji górniczej; katastrofalny stan czystości rzek; emisja pyłów w niektórych ośr. przem. bije światowe rekordy zanieczyszczeń (np. w Krzywym Rogu, Mariupolu czy w Zaporożu.
GOSPODARKA. Do chwili rozpadu ZSRR druga pod względem potencjału przemysłowego i liczby ludności republika (dostarczała ok. 1/5 globalnej wartości przemysłu ZSRR i ponad 1/5 produkcji rolniczej); znaczne zasoby surowcowe, m.in. węgla kam. (ok. 250 kopalń w Zagłębiu Donieckim) i brunatnego, rudy żelaza (zasoby obliczane na 18 mld t), manganu, cynku, ołowiu, glinu, rtęci, soli potasowej i kamiennej; rozwinięta energetyka cieplna, wodna i jądrowa, m.in. 12 wielkich elektrowni cieplnych o mocy przekraczającej 1000 MW (najw. Zaporoska i Uglegorska o mocy po 3600 MW), 6 elektrowni jądrowych (najw. Zaporoska o mocy 5000 MW; nadal także czynne 2 reaktory Czarnobylskiej), kaskada 6 hydroelektrowni na Dnieprze o mocy 3600 MW; przemysł znaczny, ale zacofany technologicznie, produkcja (silnie powiązana z przem. ros.) nie odpowiada standardom światowym; m.in. spore hutnictwo żelaza, aluminium i metali kolorowych, kilka rafinerii ropy naft., przem. maszynowy (czołgi, maszyny rolnicze, obrabiarki, urządzenia dla energetyki i górnictwa, tabor kolejowy, lokomotywy), metalowy, chem. (nawozy, kwas siarkowy, tworzywa sztuczne, farby), precyzyjny, elektrotechn. (transformatory, telewizory), samochodowy (travije) ciągnikowy, lotniczy, stoczniowy, odzieżowy, obuwniczy, włókienniczy, lniarski, drzewny, celulozowo-papierniczy, cementowy, materiałów ogniotrwałych i budowlanych, spożywczy, zwł. cukrowniczy, mleczarski, młynarski, olejarski, mięsny, winiarski, spirytusowy, tytoniowy. Grunty orne zajmują 56% pow. kraju; w rolnictwie nadal przeważają kołchozy i sowchozy (procesy prywatyzacyjne postępują opornie), wysoki stopień mechanizacji, spadek poziomu nawożenia; na płd. spore obszary nawadniane sztucznie, na Polesiu akcja osuszania bagien (osuszono już ponad 3 mln ha); gł. uprawy: pszenica (ozima), kukurydza, ziemniaki, ryż (na ziemiach nawadnianych), jęczmień, żyto, proso, owies, buraki cukrowe, słonecznik, len, chmiel, konopie, tytoń, drzewa owocowe, warzywa, winorośl (na Krymie), rośliny lecznicze (mięta, lawenda); hodowla dostarcza 55% wartości produkcji rolnej, gł. bydła (pogłowie ponad 22 mln sztuk), trzody chlewnej (15 mln), owiec i kóz (7 mln); nadto drobiu, jedwabników, zwierząt futerkowych; pszczelarstwo; organizacja wypoczynku, kilka znanych uzdrowisk, m.in. nad M. Czarnym Jałta, Ałuszta, Ałupka, Gurzuf, Eupatoria, nad Dniestrem - Zaleszczyki, na Podkarpaciu - Truskawiec. Sieć komunikacyjna nieźle rozwinięta, 23 tys. km linii kolejowych, 259 tys. km dróg, 1700 km autostrad; rozwinięty transport rzeczny (3,6 tys. km śródlądowych dróg wodnych), gł. porty rzeczne: Kijów, Kaniów, Czerkasy, Krzemieńczuk, Zaporoże; spory transport morski, żegluga kabotażowa na trasach Kercz-Mariupol i Odessa-Noworosyjsk, połączenie promowe z Warną (w Bułgarii); gł. porty: Odessa, Chersoń, Mariupol, Jałta, Kercz, Reni, Izmaił; porty lotnicze: Boryspol (Kijów), Lwów, Charków, Odessa, Zaporoże, Symferopol, Dniepropetrowsk; rurociągi naftowe i gazociągi. System kierowania nauką przejęty z ZSRR; na czele Akad. Nauk U., zał. 1919, kierująca ok. 100 instytutami, nadto 300 placówek badawczych resortowych, specjalistycznych, 10 uniw. (najstarsze: we Lwowie zał. 1661; w Charkowie zał. 1805; w Kijowie zał. 1834), ok. 150 innych szkół wyższych o charakterze technicznym, rolniczym, medycznym, pedagogicznym itp.
KRZYWY RÓG, DUBIENKA, LUBELSKA NIECKA, ZIELEŃCE, WORSKLA, GAGAUZI, CERAMIKI WSTĘGOWEJ RYTEJ KULTURA, PEREKOPSKI PRZESMYK, PEREJASŁAW CHMIELNICKI, UKRAIŃSKA POWSTAŃCZA ARMIA