zbrojne wystąpienia Kozaków na ukr. ziemiach dawn. Rzeczypospolitej; kiedy samowolne wyprawy Kozaków zaczęły zakłócać stosunki polsko-tur., Rzeczypospolita próbowała ograniczyć samodzielność Kozaków; 1591-93 pod wodzą K. Kosińskiego wybuchło powstanie przeciw ujęciu ich w rejestr i podporządkowaniu hetmanowi koronnemu, stłumione nadwornymi wojskami Ostrogskich i Wiśniowieckich; 1595-96 bunt S. Nalewajki i A. Łobody objął część Wołynia, płn. Kijowszczyznę, Polesie, Mohylew, stłumiony przez hetmana S. Żółkiewskiego; 1625 powstanie pod M. Żmajłą stłumił hetman S. Koniecpolski, Kozacy przyjęli ugodę kurukowską ograniczającą rejestr do 6 tys. ludzi i zakazującą wypraw przeciw Turkom; 1635 bunt Zaporożców pod I. Sulimą stłumiony przez wojsko wspomagane przez Kozaków rejestrowych; 1637-38 bunt Pawluka stłumił hetman M. Potocki; 1638 po odebraniu Kozakom przez sejm autonomii i zrównaniu rejestrowych z chłopami powstanie na Zadnieprzu pod wodzą Putywleca i Huni stłumiły nadworne wojska J. Wiśniowieckiego; największe powstanie 1648-54 pod B. Chmielnickim łączyło hasła narodowe, religijne i społeczne (oderwanie od Polski i utworzenie własnego państwa), po wieloletnich walkach (Żółte Wody, Korsuń, Piławce, Zbaraż, Beresteczko) 1654 doszło do połączenia Ukrainy z Rosją (Ugoda Perejasławska); 1654-67 podział Ukrainy między Rosję i Polskę; ostatnie wielkie k.p. w Rzeczypospolitej pod wodzą S. Paleja (po likwidacji 1699 wojska kozackiego przez sejm); 1708, już pod władztwem Piotra Wielkiego, antyros. powstanie wzniecone przez Iwana Mazepę (przy poparciu Szwecji), zakończone niepowodzeniem po klęsce Karola XII pod Połtawą.
- powstania kozackie, wystąpienia Kozaków...
- REJESTR KOZACKI, spis w oddziałach...
- bitwa pod Korsuniem, stoczona w czasie powstania...