już XII 1918 władze Warszawy włączyły do budżetu miasta zespoły Opery, Dramatu i Farsy; nowy koncern teatralny pod nazwą Teatry Miejskie w sezonie 1921/22 zatrudniał ponad 1000 osób; 21 XII 1918 ukonstytuował się Związek Artystów Scen Polskich (ZASP; 1919 blisko 1300 czł.), czuwał gł. nad zawieraniem umów z poszczególnymi dyrektorami i przestrzeganiem zasad etyki zawodowej; 1932 w-wską Szkołę Dramatyczną przekształcono w Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej (PIST) o statusie wyższej uczelni (ale bez praw akademickich); odrodził się teatr szkolny (w szkołach powszechnych i gimnazjach) oraz ruch amatorski na wsi (w niektórych latach ok. 10 tys. zespołów w całym kraju); również powstałe 1923 socjalistyczne Tow. Uniw. Robotniczego patronowało wielu zespołom w tym środowisku (ok. 250 zespołów na pocz. lat 30.). Rozwój teatru w P. w dwudziestoleciu nie był dyktowany przez pojedyncze placówki (Teatr Nar., otwarty 1924, mimo wyrównanego i wysokiego poziomu wykonawczego, nie pełnił funkcji "teatru reprezentacyjnego"); rosła rola reżysera-inscenizatora, a ponieważ większość wybitnych twórców współpracowała okresowo z różnymi ośrodkami, punkt ciężkości przenosił się w aktualne miejsce ich pracy – np. fazy 3 gł. nurtów twórczości Schillera: "teatr monumentalny" (wielkie inscenizacje, gł. dramatów "trójcy romantyków"), "Zeittheater" (teatr polit.- społ.) i "Obrazki śpiewające" (odwołanie do tradycji staropolskiej i ludycznej), były realizowane w Warszawie, Lwowie, Wilnie, Łodzi, Poznaniu. Najbardziej niezwykłym zjawiskiem teatralnym tego okresu w P. był Teatr Reduta, tworzony gł. przez J. Osterwę; w owej wspólnocie funkcjonowali doświadczeni aktorzy (M. Dulęba, Jaracz, Zelwerowicz) obok adeptów; w dociekaniu prawdy poezja godziła się z realizmem; "ukryta reżyseria" wysuwała na plan pierwszy aktora; oprócz wspaniałych przedstawień (W małym dworku Rittnera, 1920; Fircyk w zalotach Zabłockiego, 1920; Judasz Tetmajera, 1922; Pastorałka, 1922; Książę Niezłomny Calderóna - grany gł. w objeździe, np. 1927 przez 3 ekipy w 150 miastach) Reduta prowadziła studio radiowe, szkołę, działalność wydawniczą i in.; pozostała wzorcem traktowania teatru jako szczególnej misji, podejmowanym później przez "poszukujących" twórców teatralnych. Poglądy trzeciego radykalnego reformatora sztuki teatralnej, S.I. Witkiewicza (Witkacego), awangardowe w skali światowej, nie zdobyły przed wojną większego uznania; zarówno prace teoretyczne, jak i jego dramaty (zaledwie kilka wystawień w teatrach zawodowych) zostały docenione dopiero po II woj. świat. Rozwijały się teatry prywatne (prowadzone gł. przez aktorów); w Warszawie Ateneum (od 1930 pod dyrekcją Jaracza, reżyserowała S. Perzanowska, gł. scenograf W. Daszewski), Kameralny (otwarty 1932, dyr. Adwentowicz), Bagatela w Krakowie, Nowy w Poznaniu. Z powodu skupienia najwybitniejszych indywidualności aktorskich w Warszawie inne ośrodki mogły z nią rywalizować tylko w krótkich okresach, np. Kraków za dyr. T. Trzcińskiego (1918-26) i Osterwy (1932-35), Wilno podczas pobytu Zelwerowicza (1929-31) i Poznań - Wysockiej (1927-30), wysoką pozycję osiągnęły Teatry Miejskie we Lwowie za dyr. W. Horzycy (1932-37). Teatry, gromadzące znakomitych i popularnych aktorów kilku pokoleń (poza już wymienionymi m.in. J. Romanówna, I. Eichlerówna, J. Kurnakowicz, J. Woszczerowicz, M. Wyrzykowski, Z. Jaroszewska, E. Barszczewska, N. Andrycz, J. Kreczmar, A. Węgierko, W. Grabowski, M. Maszyński; w Krakowie: J. Karbowski, W. Nowakowski, w Poznaniu Z. Noskowski) musiały konkurować z żywiołowo rozwijającymi się przedsiębiorstwami dostarczającymi rozrywki: kabaretem (najsławniejsze: Qui pro Quo, 1919-32) i rewią (najpopularniejsze: Morskie Oko, 1928-33), prezentującymi skrajne rozbieżności poziomu, od arcydzieł humoru po niechlujną tandetę; niemała liczba wywodzących się z tych teatrzyków aktorów i piosenkarzy osiągnęła wysoki poziom profesjonalizmu (H. Ordonówna, L. Messal, M. Zimińska, L. Żelichowska, Z. Terné, S. Górska, A. Dymsza, E. Bodo, L. Sempoliński, K. Krukowski, T. Olsza); a także z nowymi dla teatru rywalami, charakterystycznymi dla XX w. widowiskami: kinem i sportem. Osobnym - i rozległym - nurtem rozwijał się w P. żydowski teatr.
- ŻYDZI W POLSCE, pierwsi pojawili się...
- LORENTOWICZ, Jan (1868-1940)
- LWÓW, miasto na , wielki ośr.(...)