Stanisław Ignacy, ps. Witkacy (1885-1939)
syn Stanisława; dramaturg, filozof, historyk i teoretyk sztuki, malarz; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli awangardy artystycznej w Europie na pocz. XX w.; dzieciństwo i młodość spędził w Zakopanem, ucząc się malarstwa pod okiem ojca i próbując sił także w dziedzinie dramatu; 1904-05 studiował w krakowskiej Akad. Sztuk Pięknych, a także kilkakrotnie wyjeżdżał do Włoch, Niemiec i Francji; poznał środowisko artystów i teoretyków sztuki zbliżonych do kręgu Młodej Polski (przyjaźnił się m.in. z K. Szymanowskim, T. Micińskim, B. Malinowskim, L. Chwistkiem); 1909-12 przeżył ekscentryczny romans z aktorką I. Solską (osobliwe doświadczenia z tego okresu znalazły odbicie w powieści 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta); 1914 towarzyszył B. Malinowskiemu w wyprawie naukowej do Australii, mając pełnić rolę rysownika i fotografa, lecz szerokie plany badawcze zniweczył wybuch I woj. świat.; W. wyjechał do Petersburga, wstąpił do szkoły wojskowej i jako porucznik gwardii brał udział w walkach; ranny na froncie, w czasie rekonwalescencji zetknął się z twórczością awangardy ros. (gł. futurystów); 1918 osiadł w Zakopanem, gdzie m.in. zajmował się zarobkowo wykonywaniem fantastycznych lub realistycznych portretów (w tym wielu znanych osób); 1918-22 współpracował z grupą awangardowych malarzy i poetów Formiści Pol., współtworząc jej program; 1922-23 związał się z czasopismem ; w tym okresie malował ekspresyjne kompozycje, w intensywnych barwach, pełne fantastycznych stworów, zdeformowanych struktur biologicznych, robiące wrażenie halucynacji; nie przypominają one malarstwa innych formistów, noszą ślady secesji i futuryzmu (Fantazja, Pocałunek mongolskiego księcia w lodowej pustyni, Kuszenie św. Antoniego); od ok. 1925 (zmuszony sytuacją finansową) zajął się malowaniem portretów, gł. techniką pastelową, otworzył 1926 w Zakopanem firmę portretową "S.I. Witkiewicz"; stworzył własny styl portretowania, balansujący pomiędzy realizmem połączonym z lekką stylizacją a pełną ekspresji deformacją; choć nie uważał malowania tych portretów za działalność artyst., to jednak wiele z nich jest wybitnymi dziełami sztuki (portrety M. Choromańskiego, K. Wierzyńskiego). 1918-26 i 1934 powstało około 30 utworów dramatycznych (z czego większość zaginęła); 1925-32 napisał trzy powieści; publikował liczne szkice, polemiki, felietony, wygłaszał odczyty, reżyserował własne sztuki; zmarł śmiercią samobójczą na Polesiu, na wieść o wkroczeniu do Polski wojsk sowieckich (uznał to za ostateczne spełnienie jego katastroficznych wizji). Koncepcje antropologiczne, filozoficzne i estetyczne wyłożył w tomach Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia, Szkice estetyczne oraz Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy; wg W. sztuka jest jedynym sposobem zachowania integralności jednostki, która składa się z wielości jakości, doznań, myśli ("jedność w wielości"); sztuka umożliwia także przeżycie "Tajemnicy istnienia" w świecie zagrożonym tyranią przeciętności; to przeżycie, a nie odbijanie rzeczywistości, jest zadaniem dzieła sztuki, szczególnie teatru (Czysta Forma); sztuka jednak będzie w związku z tym popadała w coraz większą izolację w społeczeństwie, aż po samozagładę (O zaniku uczuć metafizycznych w związku z rozwojem społecznym). Zasady Czystej Formy W. zrealizował najpełniej w dramatach, niemal zupełnie pozbawionych klasycznej akcji; ich bohaterowie postępują alogicznie, bez konsekwencji, żyjąc w wyimaginowanym, fantastycznym świecie rządzącym się prawami snu lub halucynacji; w ten sposób udaje im się dotrzeć do sedna "dziwności istnienia"; do najbardziej znanych sztuk W. wystawionych przed II woj. świat należą: Pragmatyści, Tumor Mózgowicz, Nowe Wyzwolenie, W małym dworku, Metafizyka dwugłowego cielęcia, Kurka wodna, Mątwa, czyli Hyrkaniczny światopogląd, Jan Maciej Karol Wścieklica, Wariat i zakonnica czyli Nie ma złego, co by na jeszcze gorsze nie wyszło; po wojnie do repertuaru teatrów pol. weszły: Oni, Gyubal Wahazar czyli Na przełęczach bezsensu, Bezimienne dzieło, Nadobnisie i koczkodany, czyli Zielona pigułka, Szalona lokomotywa, Matka, Sonata Belzebuba, czyli Prawdziwe zdarzenie w Mordowarze oraz Szewcy (ta ostatnia sztuka jest najpełniejszym wyrazem historiozoficznych lęków autora). Proza W. ma znacznie mniej eksperymentalny charakter i jest wnikliwym, choć nie pozbawionym pierwiastków intelektualnej i obyczajowej prowokacji, psychologicznym studium środowisk artystycznych, coraz bardziej zbędnych i zagubionych w społeczeństwach masowych i podatnych na totalitarne hasła (Pożegnanie jesieni, Nienasycenie); wątki stricte filozoficzne zawiera nie ukończone Jedyne wyjście; prowokacyjna, autobiograficzna rozprawa o narkotykach Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter. Appendix została uzupełniona przez wydawcę pamfletem Niemyte dusze, w którym W. rozprawia się z pol. kompleksami i fobiami zarówno w dziedzinie sztuki, jak też - pośrednio - zbiorowego życia; wykładem z pogranicza sztuki, ontologii i metafizyki stała się praca Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia. Zarówno poglądy, jak też dzieła W. nie cieszyły się u współczesnych zbyt szerokim uznaniem i traktowano je raczej jako produkty otoczonego legendą mistyfikatora, skandalisty i ekscentryka; żywe zainteresowanie zaczęły budzić począwszy od lat 50., gdy odkryto w nich elementy prekursorskiego pojmowania teatru (tzw. teatr absurdu) i dramatyczną wizję przyszłości kultury w świecie stechnicyzowanym, poddanym rozdzierającym go konfliktom moralnym; dramaty W. przełożono na kilkanaście języków zach.; na Zachodzie jest najczęściej (obok S. Mrożka) granym i komentowanym dramaturgiem polskim.
TRZCIŃSKI, WITKACY, , KOSZCZYC-WITKIEWICZ, KANTOR, PUZYNA, MALINOWSKI, POLSKA. SZTUKA. OKRES MIĘDZYWOJENNY, ZAKOPANE, POLSKA. TEATR. W NIEPODLEGŁEJ POLSCE
- WITKIEWICZ, Stanisław (1851-1915)...
- WITKIEWICZ, Jan (1808-39)
- KOSZCZYC WITKIEWICZ, Jan