Kommunisticzeskaja Partija Sowietskogo Sojuza, KPZR
założona 1898; kolejne nazwy: do 1912 - Socjaldemokratyczna Partia Robotn. Rosji, SDPRR, 1912-18 - Socjaldemokratyczna Partia Robotn. Rosji (bolszewików), SDPRR(b), 1918-25 - Ros. Komunistyczna Partia (bolszewików), RKP(b), 1925-52 - Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików), WKP(b), od 1952 - KPZR; 1903 na II zjeździe z inspiracji W. Lenina wyodrębnił się nurt bolszewicki i uchwalił pierwszy program, wypróbowany w rewolucji 1905-07; 1917 bolszewicy przygotowali przewrót zbrojny i kierowali rewolucją październikową (listopadową) przejmując pełnię władzy w państwie, bez oglądania się na koszta społ. realizując program budowy społeczeństwa socjalistycznego (system monopartyjny, planowa gospodarka, nacjonalizacja, kolektywizacja wsi); w walce o władzę i cele polit. stosowano terror i masową propagandę, choć także okresowe ustępstwa taktyczne (1921 NEP - nowa ekonomiczna polityka); KPZR swą przywódczą rolę w światowym ruchu komunistycznym (od 1919 zorganizowanym w tzw. Komintern - Międzynarodówkę Komunistyczną) wykorzystywała do budowy mocarstwowej pozycji ZSRR w świecie; 1922-53 kluczową funkcję pierwszego (potem generalnego) sekretarza KC partii pełnił J. Stalin; podporządkował sobie aparat bezpieczeństwa i w kolejnych czystkach eliminował organizacyjnie i fizycznie oponentów (także urojonych); 1939-52 nie zwoływał zjazdów partii; kontynuując pewne idee Lenina doprowadził w ZSRR do pełnego ukształtowania totalitarno-represyjnego modelu sprawowania władzy (masowy terror podczas kolektywizacji i industrializacji, sieć obozów przymusowej pracy - gułagów, likwidacja niewygodnych działaczy partyjnych i wojskowych); ukształtował kult własnej osoby (z atrybutami nieomylnej boskości) jako podstawę systemu polit.; po jego śmierci N. Chruszczow (sekretarz gen. KPZR 1953-64) zapoczątkował destalinizację; 1956 XX zjazd potępił "kult jednostki"; XXII zjazd 1961 proklamował osiągnięcie socjalistycznego etapu rozwoju przez społeczeństwo radzieckie i przyjął program działań społ.-gosp. w okresie przejścia do komunizmu; 1964-82 sekretarzem gen. partii był L. Breżniew; zahamował destalinizację, a pogłębiającej się stagnacji gosp.-społ. towarzyszyły agresje zewn. (1968 interwencja wojskowa w Czechosłowacji, 1979 w Afganistanie) oraz prześladowanie dysydentów w ZSRR; 1982-84 sekretarzem gen. J. Andropow, 1984-85 K. Czernienko, od III 1985 M. Gorbaczow; XXVII zjazd 1986 zmodyfikował program z 1961, proklamując pierestrojkę - gosp. przebudowę kraju; 1988 uchwalono reformę polit. ("głasnost" - jawność); z konstytucji radzieckiej wycofano zapis o kierowniczej roli partii; zaostrzenie dążeń narodowościowych (kraje nadbałtyckie, Gruzja i in.), kryzys gosp., strajki (zwł. górników) i procesy demokratyczne w samej partii doprowadziły 1991 do rezygnacji z programu komunistycznego (odejście od pojęć: walka klasowa, dyktatura proletariatu, awangarda klasy robotniczej), zaaprobowano system wielopartyjny, różne formy własności, gospodarkę rynkową; VIII 1991 M. Gorbaczow rezygnuje z funkcji sekretarza generalnego; zawieszenie działalności KPZR w Związku Radzieckim, przekazanie majątku partii władzom państwowym; w b. republikach związkowych KPZR została rozwiązana lub zdelegalizowana do końca 1991; odtworzona w Rosji.
- Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, (ZSRR)
- bolszewizm, (ros. bolszinstwo -...
- bolszewicy, nazwa lewicowego ugrupowania...