zapoczątkowane ustawą z 1 XII 1934 (po zabójstwie Kirowa), przeprowadzone z inicjatywy J.W. Stalina, wielkie procesy polit. wymierzone przeciwko grupom zasłużonych bolszewików, mogących zagrozić jego pozycji (m.in. przeciw współpracownikom Lenina), zmierzające do ich publicznego skompromitowania; objęły m.in. kadrę kierowniczą KPZR oraz armii, a także komunistów z innych krajów, przebywających na emigracji w ZSRR; wg referatu Chruszczowa wygłoszonego na XX Zjeździe KPZR procesami objęto do 1938 ponad 1,5 mln osób, z czego 681 tys. rozstrzelano; szczególne nasilenie p.p. w ZSRR nastąpiło 1936-38; ustawa nakazywała prowadzenie spraw w trybie przyspieszonym (niektóre rozprawy trwały 2 min), wykonywanie wyroków natychmiast po ich wydaniu oraz wyłączała prawo odwołań i łaski; sfingowane akty oskarżenia obejmowały gł. posądzenia o działalność agenturalną na rzecz obcego wywiadu; do najważniejszych procesów należały: tzw. proces 15 (VIII 1936 - objął m.in. G.J. Zinowiewa i L.B. Kamieniewa), proces G.L. Piatakowa i K. Radka, proces 21 (objął m.in. N.L. Bucharina, G.G. Jagodę, A.I. Rykowa); we wszystkich procesach zapadły wyroki śmierci, a represjami objęto również rodziny oskarżonych; 11 VI 1937 Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego, z udziałem m.in. marszałków Budionnego i Blüchera oraz szefa sztabu gen. Szapocznikowa (które prowadziło również pozostałe procesy) skazało na karę śmierci przez rozstrzelanie wysokich d-ców wojskowych: Tuchaczewskiego, Jakira, Uborewicza, Korka, Eidemana, Feldmana, Primakowa i Putnę ("wszyscy oskarżeni przyznali się do winy"); od V 1937 do IX 1938 skazano wszystkich d-ców okręgów wojskowych i ich zastępców oraz szefów sztabów; wszystkich d-ców korpusów, prawie wszystkich d-ców dywizji i brygad, większość d-ców pułków; łącznie 50 tys. oficerów. Oprócz tej fazy szczególnego nasilenia terroru procesy polit. odbywały się w ZSRR do 1991 (po 1961 objęły gł. tzw. dysydentów) i dotknęły od 1921 ok. 4 mln osób.
- SŁOWACJA, państwo w środk.,...