Wyjątkową pozycję w historii literatury rosyjskiej zajmuje powieść Doktor Żywago (Doktor Żiwago, 1948-55, wydanie zagraniczne 1957, wydanie w ZSRR 1988) Borysa Pasternaka (1890-1960) - wielka, wyposażona w najczystszy liryzm epika.
Sam Pasternak, do momentu wydania Doktora Żywago postrzegany jako poeta, pytany po opublikowaniu powieści o swoje wiersze, odrzekł: To są błahostki. Rozbite i ułamkowe wiersze nie są najwłaściwszym środkiem rozmyślań nad rzeczami tak ogromnymi, tak ciemnymi i nowymi. Tylko proza i filozofia mogą próbować do nich dostępu. Dlatego najważniejszą rzeczą, jaką udało mi się dotychczas napisać w życiu, jest moja powieść "Doktor Żywago". Tym, co zdaniem Pasternaka domagało się epickiego rozmachu tudzież filozoficznej precyzji, była rewolucja widziana przez pryzmat indywidualnych ludzkich losów.
By podołać nałożonemu na siebie zadaniu, pisarz połączył realistyczny opis z impresyjną wizją rewolucji jako żywiołu - przerażającego i fascynującego jednocześnie, gdyż niesie śmierć i zniszczenie wraz z nowym życiem i odrodzeniem. Tytułowy bohater, Jurij Andriejewicz Żywago, pochodzi z zamożnej rosyjskiej rodziny.
Przed I wojną światową studiuje medycynę, a w czasie wojny pracuje jako lekarz. Jego biografia pełna jest zaskakujących zwrotów i dramatycznych zdarzeń: traci żonę i dziecko, a jedyna kobieta, którą kochał naprawdę, Lara, przepada gdzieś bez wieści na Dalekim Wschodzie. Na wszystkie zdarzenia rzuca swój złowrogi cień rewolucja. Toteż powieść Pasternaka można czytać jako opis zderzenia jednostkowego, kruchego ludzkiego losu z potężnymi siłami historii. Z konfrontacji, której wynik jest z góry przesądzony, człowiek mimo wszystko może wyjść bez uszczerbku na godności, jeżeli odnajdzie w sobie pokorę i zgodę na wzbogacające duszę cierpienie. Dzieje Żywago stanowią przykład, że nawet w warunkach zewnętrznego przymusu można zachować wolność wewnętrzną.
Powieść Pasternaka można rozpatrywać również na płaszczyźnie historiozoficznej, tropiąc sens kryjący się w relacji, jaka łączy Żywago z mężem Lary - Pawłem Antipowem, występującym później, jako rewolucjonista, pod znaczącym nazwiskiem: Strelnikow. Żywago reprezentuje tutaj oparty na zasadach chrześcijańskich ład moralny, podczas gdy Strelnikow jest przedstawicielem idei bolszewizmu. Poruszająca jest scena ich spotkania na ostatnich kartach powieści, wstrząsająca jest "spowiedź" Strelnikowa, uciekającego przed tymi mocami, którym wcześniej służył, a które nie znają ani wdzięczności, ani litości.
Opublikowanie Doktora Żywago w 1957 roku we Włoszech (wcześniej odrzuciły powieść redakcje czasopism "Nowyj mir" i "Znamia" oraz wydawnictwo "Chudożestwiennaja litieratura"), a także nieco późniejsza (1958) decyzja o przyznaniu Pasternakowi Nagrody Nobla za istotny wkład we współczesną poezję liryczną i podjęcie wielkich tradycji literatury rosyjskiej spowodowały rozpętanie w ZSRR straszliwej nagonki na artystę. "Litieraturnaja gazieta" wydrukowała artykuł redakcyjny pt. Prowokacyjny wypad międzynarodowej reakcji, w którym pisano, że nagroda stanowi wrogi akt polityczny wymierzony przeciwko państwu radzieckiemu, powieść zaś określono jako utwór kontrrewolucyjny i oszczerczy. Zorganizowano kampanię zniesławiającą i wykluczono Pasternaka ze Związku Pisarzy. Zaszczuty oszczerstwami i groźbami twórca zrezygnował z przyjęcia nagrody.