UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI: kontynent o dobrze rozwiniętej linii brzegowej (zwł. na płn.), z licznymi półwyspami (m.in. Labrador, Floryda, Jukatan, Alaska, Kalifornijski) i wyspami (w tym najw. wyspa świata Grenlandia oraz: Nowa Fundlandia, Ziemia Baffina, Aleuty, Antyle i W. Bahama), które zajmują łącznie 16,7% powierzchni A. Płn.; na lądzie przeważają wyżyny i góry: średnie wyniesienie kontynentu 677 m; najw. szczyt – McKinley 6194 m, najgłębsza depresja w Dolinie Śmierci – 85 m p.p.m.; południkowy układ krain geograficznych: na zach. – od Aleutów po Przesmyk Panamski i Antyle ciągną się kilkoma łukami pasma Kordylierów (znajdujące przedłużenie w Andach), m.in. G. Nadbrzeżne, Sierra Madre Południowe, Wschodnie i Zachodnie, G. Kaskadowe, Sierra Nevada, G. Skaliste, poprzedzielane wyżynami Jukonu, Kolumbii, Wielkiej Kotliny, Kolorado, Meksykańską; obszar aktywny sejsmicznie z czynnymi wulkanami, m.in. Katmai (2047 m), Orizaba (5700 m), Fuego (3835 m). Na wsch. od Kordylierów rozciąga się wyżynne przedgórze – Wielkie Równiny (zw. też Wielkimi Wyżynami Prerii), przechodzące w obszar Wewnętrznych Nizin z Krainą Wielkich Jezior pośrodku, odgraniczonych od wybrzeża O. Atlantyckiego pasmem starych gór Appalachów.
BUDOWA GEOLOGICZNA. Najstarszą częścią Ameryki Płn. jest prekambryjska platforma północnoamer. rozciągnięta między G. Skalistymi a Appalachami, sięgająca na płd. po rz. Arkansas i Ohio; na wsch. i płd.-wsch. przylega do niej łańcuch górski utworzony w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej (ciągnący się wzdłuż Grenlandii przez Appalachy do Niz. Zatokowej); od zach. do platform prekambryjskiej i paleozoicznej przyrastają Kordyliery, złożone z dwu łańcuchów powstałych w orogenezie alpejskiej: G. Skalistych (z okresu kredy) i młodszych G. Nadbrzeżnych (trzeciorzędowych). Do końca okresu kredy A. Płn. i Europa tworzyły wspólny kontynent zw. Laurazją. Do gł. bogactw mineralnych Ameryki Płn. zalicza się: rudy żelaza, miedzi, cynku i ołowiu, uranu, manganu, wolframu, rtęci, niklu, tytanu, molibdenu, kobaltu, złoto, srebro, platynę, węgiel kamienny i brunatny, fosforyty, ropę naft. i gaz ziemny, magnezyty, sole potasowe, siarkę, boksyty, azbest.
KLIMAT I STOSUNKI WODNE. W Ameryce Płn. występują wszystkie strefy klimatyczne, od podbiegunowej po podrównikową, a południkowy układ terenu ułatwia cyrkulację powietrza, czego wynikiem znaczna zmienność pogody i częste tornada; łańcuchy Kordylierów powodują, że oddziaływanie O. Spokojnego na kontynent ogranicza się do Kalifornii, łatwiejsza do sforsowania bariera Appalachów na wschodzie pozwala przenikać głębiej wiatrom i opadom od strony atlantyckiej. Roczna suma opadów od 100 mm na obszarach pustynnych (Dolina Śmierci), przez 250–1000 mm w środk. części A.P., po 4000–5000 mm nad Zat. Meksykańską i 6000 mm na zach. zboczach Kordylierów w Kanadzie. Średnie temp. stycznia na płn. -30°C (w Grenlandii poniżej -40°C), na płd. nad Zat. Meksykańską i w Kalifornii 10°C, w Panamie 26°C; średnia temp. lipca od 10°C na płn. (0°C na Grenlandii) do 28°C na płd. i 33°C nad Zat. Kalifornijską (w Dolinie Śmierci zanotowano +57°C, co jest jedną z najw. temp. na Ziemi). Gł. dział wodny Ameryki Płn. tworzą Kordyliery; wody z 71% terytorium spływają do O. Atlantyckiego, 22% do Pacyfiku, 7% stanowią tereny bezodpływowe; gł. rzeki: Missisipi-Missouri, Rio Grande, Mackenzie, Churchill, Nelson, Jukon, Kolorado, Rzeka św. Wawrzyńca; na płn. znaczną pow. zajmują jeziora, ciągnące się polodowcowymi akwenami przez najw. pojezierze świata (Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Athabaska, Jezioro Reniferowe, Winnipeg i pięć Wielkich Jezior – Górne, Michigan, Erie, Huron i Ontario), tworzące z Rz. św. Wawrzyńca ważną drogę wodną.
FLORA I FAUNA. Daleką północ zajmują pustynie arktyczne, do których przylega od płd. obszar bezleśnej tundry, dalej na płd. bory iglaste (z rozległymi bagniskami), stanowiące odpowiednik eurosyberyjskiej tajgi; kolejną strefą jest las mieszany i liściasty nad O. Atlantyckim i leżący odeń na zachód bezleśny obszar stepów (prerie) i półpustyń oraz północnokalifornijski teren górskich borów iglastych (sekwoje); płd. Kalifornia ma roślinność zimozieloną typu śródziemnomorskiej makii (zw. chaparral), nad Zat. Meksykańską i w Ameryce Środk. wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe i tropikalne; płd. USA i znaczną część Meksyku pokrywa roślinność pustynna (suchorośle, jukka, kaktusy). Z Ameryki Płn. pochodzi słonecznik, ze Środkowej kukurydza i drzewo kakaowe. Świat zwierzęcy to 24 gatunki ssaków, m.in. niedźwiedzie (polarny, czarny i grizzli), bizon, wół piżmowy, renifer (zwany tu karibu), łoś amer., bóbr, jeleń wirgiński, skunks, wilk, ryś, kojot (na skrajnym płd. jaguar), dydelf, pancernik, jeżozwierz nadrzewny; z ptaków m.in. bernikle, kardynały, dzikie indyki, kolibry, orły, urubu, zagrożone wyginięciem kondory; z gadów – grzechotniki, gekony, legwany, jadowite jaszczurki helodermy, aligatory; z płazów salamandry; z ryb liczne okoniowate i karpiowate, amie, bassy.
DZIEJE. Przez alaskańsko-kamczackie połączenie lądowe (dziś przerwane Cieśn. Beringa) dotarła na kontynent płn.amer. pierwsza fala ludności rasy żółtej z płn.-wsch. Azji (wg obecnego stanu badań 40–50 tys. lat temu); inną możliwą hipotezą jest droga morska tratwami z W. Japońskich do Kalifornii z ciepłym prądem Kuro Siwo; najstarsze wykopaliska pochodzą z okresu 30 tys. lat temu (msc. Tlapocoya i Cualapan w Meksyku); ślady obozowisk myśliwskich z ok. XIV tysiąclecia p.n.e. pozwalają na określenie tego stadium mianem paleoindiańskiego; ok. V tysiąclecia p.n.e. powstały pierwsze osady związane z uprawą grochu, fasoli, dzikiej dyni i kukurydzy; w IV tysiącleciu zaczęto wytwarzać pierwsze naczynia gliniane; ok. 3500 p.n.e. powstały pierwsze miasta na terenie Ameryki Środk.: w San Lorenzo i La Vente; między VI w. p.n.e. a IX w. n.e. uformowały się cywilizacje Olmeków, potem Majów na Jukatanie i Teotihuacan w Dolinie Meksyku, po nich m.in. Tolteków, Zapoteków, Azteków; pierwsze kontakty z przybyszami z Europy nastąpiły być może już w X w. (wyprawy wikingów docierające przynajmniej na Nową Fundlandię); odkrycie tej części świata przez Kolumba zapoczątkowało od końca XV w. podboje hiszpańskie; Hiszpanie zawładnęli m.in. Ameryką Centralną i Antylami, niszcząc państwo Azteków (H. Cortés 1519–21) i podbijając inne plemiona tubylcze; 1535 powstało wicekrólestwo Nowa Hiszpania (Meksyk i kraje sąsiednie); 1497 G. Caboto dotarł do Nowej Fundlandii i Labradoru, 1513 J. Ponce de León trafił na Florydę. Do poznania kontynentu przyczynili się też Anglicy H. Gilbert i W. Raleigh (Nowa Fundlandia, Karolina Płn.), Francuzi J. Cartier (Rz. św. Wawrzyńca), S. Champlain i R. La Salle (Missisipi, G. Skaliste) i Holendrzy; pomiarów G. Skalistych dokonał 1842–47 J. Fremont. Ekspansja gosp. odbywała się za pośrednictwem kompanii handlowych (Kompania Hudsońska), Indian spychano ku zachodowi; nad Atlantykiem rozwinęło się 13 kolonii angielskich, w których osadnicy wytworzyli typ gospodarki farmerskiej, jedynie na południu powstała wielka własność ziemska; środek kontynentu od Quebecu do ujścia Missisipi zajęli Francuzi. Na zasięg osadnictwa i granice kolonii wpływ miały wojny toczone w Europie. W XVII w. a w następnym stuleciu Meksyk i inne byłe kolonie hiszp. uzyskały niepodległość.
LUDNOŚĆ. W 1992 roku Amerykę Płn. zamieszkiwało 436 mln mieszk.; średnia gęstość zaludnienia wynosiła 18 osób/km2 (najw. na Bermudach 1151 osób/km2, najrzadsza na Grenlandii – 0,2 osoby/km2 i w Kanadzie 3 osoby/km2); przyrost naturalny zróżnicowany (8‰ w USA i Kanadzie; 20‰ w Ameryce Środk., 26‰ w Meksyku); ludność w większości pochodzenia eur., w następnej kolejności afr. (potomkowie niewolników), liczni też imigranci z Azji, zwł. Chin, Japonii i Korei, rdzennych Indian płn.-amer. żyje ok. 2 mln. Dominujące języki: angielski (USA, Kanada, Belize, Jamajka) i hiszpański (kraje Ameryki Środk. z Meksykiem i płd. stanami USA); 1/4 Kanadyjczyków posługuje się j. franc. (Quebec), którym mówi się też na Martynice; potomkowie plemion indiańskich zachowali dawne języki, znane lokalnie. Wyznaniowo zdecydowaną przewagę ma chrześcijaństwo, katolikami jest 97% Latynosów, 47% Kanadyjczyków oraz 21% obywateli USA, gdzie większość ludności należy do różnych kościołów protestanckich.
- Ameryka Północna i Środkowa
- Największe jeziora Ameryki Północnej
- Ważniejsze rzeki Ameryki Północnej (z wyjątkiem Arkansas i Ohio pominięto rzeki będące dopływami innych rzek)
- Najwyższe Szczyty górskie Ameryki Północnej
- Największe miasta Ameryki Północnej
- Ameryka, przemierzyć Amerykę,...
- Ameryka Północna, kontynent na półkuli...
- AMERYKA POŁUDNIOWA, kontynent na półkuli...