kraina historyczna w płn.-wsch. Afryce między Asuanem a Chartumem, ob. na terytoriach płd. Egiptu i płn. Sudanu; ludność pierwotna N. posiadała stosunkowo wysoko rozwiniętą własną kulturę; w II tysiącleciu p.n.e. uległa asymilacji z przybyłymi z płd. plemionami negroidalnymi. Ze względu na słabość gospodarczą i polityczną N. była obszarem ekspansji Egiptu, dostarczając gł. złota, budulca i niewolników; trwale opanowana została za czasów władców z XVIII dynastii (1200-1085 p.n.e.); od XVI w. p.n.e. podzielona na dwie prowincje: płn. (do II katarakty) oraz płd. (kraj Kusz), gdzie w XII/XI w. p.n.e. powstało samodzielne królestwo ze stolicą w Napata, a od VI w. p.n.e. w Meroe; 715-663 p.n.e. władcy nubijscy rządzili w Egipcie (dynastia nubijska); w VI w. p.n.e. kształtuje się tzw. kultura meroicka, będąca efektem asymilacji elementów rdzennych z przyniesionymi z Egiptu; nazwa N. pochodzi od plemion Nuba (Nubijczycy), które pojawiły się w III w. n.e.; w IV w. N. została podbita przez Aksum, od VI w. podlegała chrystianizacji (dwa niezależne państwa chrześcijańskie: Makuria, czyli Makurra, i Alodia albo Alwa), później zajęta przez Arabów; w XV w. ostateczne zwycięstwo islamu; od XVI w. N. stała się sułtanatem pod nazwą Sennar; 1821-23 podbita przez paszę Egiptu Muhammada Alego.
ELEFANTYNA, NUBIJSKA SZTUKA, SALAH AD-DIN, WOOLLEY, DONGOLA, SUDAN, NAPATA, FARAS, KUSZ, NUBIJSKA SZTUKA