LUDNOŚĆ. Skład etniczny zróżnicowany: 49% Arabowie sudańscy (zamieszkujący płn. kraju), 14,5% plemiona kuszyckie (8,1% Nubijczycy, 6,4% Bedża), 11,5% ludy Dinka, 4,9% Nuerowie, 2,7% Azande, nadto Szyllukowie, Fur, Lotuko; w miastach 22% ludności; gęstość zaludnienia 16 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni 50 lat, kobiety 53 lata (45% ludności stanowią dzieci, zaledwie 2,6% populacji przekracza 64 lata); dominująca religia (o statusie państwowym): islam sunnicki – 80% ludności, nadto 8,9% chrześcijan, 8% wyznawców religii pierwotnych.
USTRÓJ. Od 1986 republika islamska; na podstawie konstytucji z 1998 głową państwa i szefem rządu prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat; parlament jednoizbowy (Zgromadzenie Nar.), 400 deputowanych, 275 wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata, pozostali mianowani; kraj podzielony jest na 26 stanów.
WARUNKI NATURALNE mało korzystne dla osadnictwa (susze, plaga szarańczy); część płn. kraju zajmują dwie pustynie saharyjskie, przedzielone Nilem, na zach. Libijska, na wsch. Nubijska; w części środk. (od zach.) wyżyny: Dar Fur z wulkanicznymi górami Marra (wys. do 3088 m), Kordofan (z wyspowymi górami Nuba), równinna kotlina Nilu Białego (najgęściej zaludniona) i na wsch. Wyż. Abisyńska; część płd. zajmuje bagienna kotlina Nilu Górnego od płd. ograniczona Wyż. Azande i skrajem Wyż. Wschodnioafrykańskiej (z najw. szczytem kraju Kinyeti – 3187 m). Klimat na płn. zwrotnikowy, kontynentalny suchy, na płd. podrównikowy wilgotny; średnie temp. stycznia na płn. 15–20C, lipca 32–35C; na płd. stycznia 24–25C i lipca 28–30C; średni roczny opad na płn. 10–50 mm (występują kilkuletnie susze), na płd. powyżej 1000 mm (pora deszczowa IV–X); gł. rzeki: Nil (ok. 3000 km dł. na terytorium S.) z dopływami Bahr al-Arab, Sobat, Nil Błękitny, Atbara; świat roślinny na płn. pustynny i półpustynny; na płd. (w kotlinach Białego i Górnego Nilu) suche sawanny, przechodzące na płd.-zach. w bujne sawanny z okazałym drzewostanem, wzdłuż rzek lasy galeriowe; w części płd. dorzecza Nilu rozległe bagna zw. As Sudd, porośnięte trzciną i papirusem; świat zwierzęcy bogaty: słonie, żyrafy, nosorożce, lwy, lamparty, gepardy, antylopy, gazele, w rzekach hipopotamy, krokodyle, z ptaków strusie, ibisy, flamingi, dropie, żurawie; 4 parki nar. (Dindar, Nimule, Południowy, Boma), szereg rezerwatów o łącznej pow. chronionej 93 800 km2.
GOSPODARKA. Słabo rozwinięty kraj rolniczy, wyniszczony trwającą od 1983 wojną domową, wysoko zadłużony, doświadczany klęskami głodu, plagami szarańczy, powodziami; najwyższy (po Etiopii) w świecie wskaźnik analfabetyzmu – 73%; ok. 10% ludności prowadzi koczowniczy tryb życia; rolnictwo prymitywne, rozdrobnione, uzależnione od wielkości opadów atmosferycznych; grunty orne zajmują 5% pow. kraju (gł. w regionie Al-Dżazira); uprawa bawełny, orzeszków ziemnych, sorga, sezamu – na eksport, nadto prosa, pszenicy, jęczmienia, soi, trzciny cukrowej, palmy daktylowej, cytryn, mango; zbiory gumy arabskiej z rosnącej dziko akacji senegalskiej (ok. 40% prod. światowej); rozwinięta hodowla kóz, bydła, wielbłądów i owiec (w znacznym procencie koczownicza lub półkoczownicza); rolnictwo nie zaspokaja potrzeb żywieniowych ludności, wg szacunków ONZ 1993 ok. 1,5 mln Sudańczyków zagrożonych było śmiercią głodową; warunkiem rozwoju rolnictwa poszerzenie obszarów sztucznie nawadnianych; przem. słabo rozwinięty, włókienniczy, spoż. (cukrowniczy i olejarski), chem., cementowy, skórzany, drzewny (związany z pozyskiwaniem cennego drzewa tekowego, hebanowego i mahoniowego); zasoby naturalne słabo rozpoznane, niewielkie wydobycie rud miedzi, żelaza, chromu, manganu, miki, złota, ropy naft.; rozwinięte rzemiosło artystyczne (wyroby z kości słoniowej, hebanu, złota, srebra) i użytkowe; rybołówstwo. Słabo rozwinięta energetyka, rzadka sieć komunikacji drogowej (74 tys. km), zaledwie 5,3 tys. km linii kolejowych; znaczna część dróg (ok. 85%) nieprzejezdna w porze deszczowej; ważną rolę transportową pełnią rzeki; gł. port morski Port Sudan; międzynar. lotnisko w Chartumie; 6 uniw., kilkanaście innych szkół wyższych, spore znaczenie ma Korporacja ds. Badań Rolniczych, zał. 1906 (obecnie finansowana przez FAO), specjalizująca się w zapobieganiu klęskom suszy oraz działalność międzynar. organizacji charytatywnych; w związku z budową między III a IV kataraktą Nilu (na terenie hist. Nubii, ob. płn. Sudan) zapory i zbiornika wodnego (dł. ok. 200 km), międzynar. ekipy naukowe prowadzą intensywne badania archeologiczne; w ich ramach Polacy odkryli m.in. 1) świątynię poświęconą egipskim bóstwom w Hudżeir Gubli; 2) zaginione miasto Sonijat; 3) fortecę w Helleila (z kościołem wewnątrz); 4) kamienne zamczysko w Degga; 5) klasztor z malowidłami w Sinada; 6) średniowieczny most przez Nil; 7) chrześc. świątynię z VI w. oraz szpital w Banganarti; ekipą pol., złożoną z pracowników PAN, UW, Uniw. Toruńskiego i Muzeum Archeol. w Poznaniu, kieruje dr Bogdan Żurawski z Zakł. Archeol. Śródziemnomorskiej PAN.
HISTORIA. Początki osadnictwa na ziemiach S. sięgają V–IV tysiąclecia p.n.e., w III tysiącleciu p.n.e. staroż. Egipcjanie dokonywali tutaj w poszukiwaniu złota i niewolników częstych najazdów, nazywając zamieszkaną przez ludność roln. część płn. S. krajem Kusz; na początku II tysiąclecia p.n.e. dokonali aneksji tego terytorium (do III katarakty Nilu) nadając mu nazwę Nubia; kolonizacja egip., trwająca (z przerwą na najazd Hyksosów 1670–1570 p.n.e.) całe II tysiąclecie, przyniosła rozwój kultury, religii, języka, budownictwa ludów zamieszkujących ten obszar; na początku I tysiąclecia p.n.e. powstało tu niezależne królestwo Napata, które na krótko narzuciło swoje zwierzchnictwo Egiptowi (715–663 p.n.e.); IV w. p.n.e. w rezultacie ekspansji Asyrii stol. przeniesiono do Meroe, niemniej jednak do końca tysiąclecia osiągnięto wysoki – na owe czasy – poziom cywilizacyjny (sztuczne nawadnianie, rzemiosło, pismo alfabetyczne); w IV w. n.e. Napata została podbita przez Aksum; VI w. chrystianizacja, uformowanie się państw chrześcijańskich: Mukurra ze stol. w Dongoli (upadła w XIII w.) i Alwa ze stol. w Soba (przetrwała do XV w.); od VII w. napływ ludności arabskiej z Egiptu, która z czasem narzuciła ludom miejscowym swój język i kulturę islamu; na początku XV w. powstało w części płn. kilka silnych sułtanatów arab., m.in. Dar Fur, Sennar, Kordofan, natomiast płd. kraju opanowały ludy nilockie; 1820–21 płn. i środk. S. został opanowany przez wojska tur. namiestnika Egiptu Muhammada Alego (najdłużej, do 1874 stawiał opór Dar Fur); masowy wywóz niewolników spowodował upadek gospodarki i znaczne wyludnienie; od lat 60. XIX w. zaczyna się okres dominacji bryt. za pośrednictwem Egiptu (zwł. pod pretekstem zwalczania zakazanego 1863 handlu niewolnikami), przeciwko której 1881 wybuchło powstanie pod wodzą charyzmatycznego przywódcy islamskiego Mahdiego, który ogłosił świętą wojnę przeciw niewiernym, zakończoną 1885 zdobyciem Chartumu (zamordowanie bryt. gubernatora sir Ch. Gordona) i ustanowieniem własnego państwa ze stol. w Omdurmanie; śmierć Mahdiego (1888) ułatwiła egip.-bryt. interwencję wojskową, do czego przyczynił się stan świętej wojny z wszystkimi sąsiadami, ogłoszony przez jego następcę Abdallahiego; 1895 rozpoczęły się bryt. działania wojskowe, 1898 zdobyto Chartum i rozstrzygnięto na korzyść W. Brytanii spór z Francją o Faszodę, 1899 na mocy porozumienia z Francją S. został przekształcony w kondominium egip.-bryt., w którym podziałem administracyjnym ugruntowano dominację arabską (islamską) na płn. oraz chrześcijańską (z przewagą ludności wyznającej chrześcijaństwo i religie animistyczne) na płd., przyczyniając się do nasilenia antagonizmów wyznaniowych i etnicznych; 1924–36 Egipt wycofał swoje wojska stacjonujące w S. i zaczął popierać separatystów sudańskich; 1951 Egipt formalnie zerwał układ z W. Brytanią, a jego król Faruk I ogłosił się także władcą S.; 1956 proklamowano niepodległą republikę S., propozycje egip. utworzenia unii zostały odrzucone, S. przystąpił do ONZ; od pierwszych chwil istnienia niepodległego państwa narastał konflikt między arabską północą a chrześcijańskim południem S., który z czasem przerodził się w wojnę domową; 1958–64 władzę przejęła junta wojskowa gen. I. Abbuda, 1966 na płd. kraju wybuchło powstanie pod hasłami autonomii; 1969 kolejny wojsk. zamach stanu gen. Dżafaara en-Nimejriego wprowadził rządy monopartyjne (Socjalistyczny Związek Sudanu) oraz nacjonalizację banków, przedsiębiorstw zagr. i krajowych, prasy; 1971 Nimejri nominował się prezydentem, wobec opozycji (zarówno prawicowej, jak lewicowej) stosowano terror; 1972 porozumienie z separatystami południa, od 1973 ograniczona autonomia; 1976 wprowadzono szariat (islamskie prawo koraniczne), uznając islam za religię państwową, co spowodowało ponowny wzrost napięć, 1983 powstał Ludowy Ruch Wyzwolenia S. (LRWS) reprezentujący interesy niemuzułmanów, zał. przez płk. J. Garangę, który wszczął wojnę domową, 1985 doprowadził do obalenia Nimejriego i powrotu rządów cywilnych; wyborcze zwycięstwo islamistów, ponowne wprowadzenie szariatu przez rząd S. al-Mahdiego zintensyfikowało starcia zbrojne w kraju, w które wmieszała się Etiopia udzielając pomocy gen. Garandze; próby pokojowego rozstrzygnięcia sporu – wobec nieprzejednanego stanowiska fundamentalistów islamskich – nie powiodły się; 1989 wojskowy zamach stanu gen. al-Baszira (zawieszenie konstytucji, zakaz działalności partii polit., rozwiązanie parlamentu), który 1993 objął urząd prezydenta i formalnie wprowadził rządy cywilne; 1998 nowa konstytucja; wybory prezydenckie i parlamentarne 2000 opozycja określiła mianem farsy (rządzący Kongres Nar. uzyskał 355 z 360 mandatów do Zgromadzenia Nar.); 2001 Sudan został umieszczony przez USA na liście państw popierających terroryzm, jako czerpiący zyski z usytuowanych tu baz szkoleniowych al-Kaidy, Hamasu i Islamskiego Dżihadu; 2002 podpisano pierwsze od 20 lat porozumienie między "czarnym" południem, a arabską północą w sprawie zawieszenia broni (wkrótce zerwane); 2003 pod naciskiem USA obie strony zadeklarowały gotowość podpisania układu pokojowego kończącego trwającą od 1956 (z przerwami) wojnę; zakłada on m.in. autonomię dla południa na 6 lat (o dalszej przyszłości zadecyduje referendum), wspólną armię złożoną z bojowników obu stron, równy podział zysków z wszczętego (za fundusze USA) wydobycia ropy naft. (złoża są na południu kraju); wprowadzenie nowej wspólnej waluty i systemu bankowego; szariat obowiązywać będzie tylko na północy w strefie arabskiej; w pocz. 2004 doszło w końcu do zawarcia porozumienia (podpisy złożyli wiceprezydent Sudanu Ali Osman Taha i przywódca rebelii John Garang); tymczasem na zach. kraju w Darfurze arabscy koczownicy Dżandżawidzi, tolerowani przez wojska rządowe rozpoczęli czystki etniczne wśród ludów Fur, Zaghawa, Messalit (pacyfikacje wiosek, gwałty, egzekucje, tortury), w których zginęło już 180 tys. osób, ponad 2 mln uciekło za granicę (gł. do Czadu), 400 z 600 wiosek zostało zrównanych z ziemią; wobec braku reakcji rządu S. na międzynar. apele Unia Afrykańska poprosiła NATO o wysłanie oddziałów pokojowych i przerwanie rzezi; I 2005 podpisane zostało porozumienie pokojowe między rządem a przedstawicielami południa, w jego wyniku południowcy uzyskali udział we władzy; w połowie 2005, w kilka miesięcy po zaprzysiężeniu na stanowisko wiceprezydenta S., w katastrofie śmigłowca zginął niekwestionowany przywódca południa kraju J. Garang; niejasne okoliczności katastrofy wywołały falę pogromów Arabów, dokonywanych przez ludność murzyńską; sytuacja znów wymyka się spod kontroli, stanowisko następcy Garanga objął Silva Kiira Majardita; gwałtowne zamieszki nie przerwały jednak procesu pokojowego – w X 2005 utworzony został autonomiczny rząd Południa S., w jego skład weszli głównie byli rebelianci; z zakończeniem wojny domowej między północą a południem Sudanu zbiegło się w czasie nasilenie konfliktu w Darfurze; 2011 w referendum mieszkańcy południa opowiedzieli się ogromną większością głosów za oderwaniem od północnej części kraju i utworzeniem odrębnego państwa (oficjalnie powstało w lipcu 2011) pod nazwą Sudan Południowy; państwo czł. ONZ, IMF/MFW, AU.
LEON AFRYKAŃSKI, TIGRE, ADAKS, ATBARA, KADARIF, BAMBARA, FRANCUSKA AFRYKA ZACHODNIA, LIBIJSKA PUSTYNIA, SAMORY TOURÉ, DONGOLA