kraina hist. w Azji Środk., na Wyż. Tybetańskiej; pow. ok. 2,5 mln km2; stol. Lhasa (ob. na terenie Chin); obejmuje Tybetański Okręg Autonomiczny oraz część chiń. prowincji Xinjiang, Qinghai, Gansu, Sichuan, Yunnan; obszar zamieszkany gł. przez Tybetańczyków, Chińczyków (Han), Mongołów, Dunganów; ludność zamieszkuje część płd. T. i doliny rz.; dominujące wyznanie lamaizm, rozwinięte życie monastyczne, gł. ośr. kultu w Lhasie i Szigace. Wzmianki w chiń. i ind. źródłach hist. o ludach pasterskich zamieszkujących T. pojawiają się w I w. n.e.; w VII w. dokonało się ich zjednoczenie pod berłem Srong-tsan Gam-po (620-649), który ożenił się z księżniczką chiń. Wen-czeng; za jego panowania wprowadzono buddyzm (spychając na dalszy plan religię miejscową zw. bon) oraz opracowano pismo tybetańskie; z czasem waśnie religijne doprowadziły do osłabienia państwa, które 842 uległo rozdrobnieniu; podupadło też znaczenie buddyzmu, odrodzonego dzięki działalności ind. misjonarza Atisi (982-1054), do którego nawiązują późniejsze szkoły lamaizmu; w następnych stuleciach T. był widownią walk rel. rozlicznych sekt i klasztorów, m.in. na przełomie XIII/XIV w. przewagę osiągnął zakon Saskya-pa, następnie klasztor Phag-mo-gru, od początku XV w. sekta Gelug-pa ("Żółte czapki"), która przy poparciu chanów mong. podporządkowała sobie T. i Mongolię, wprowadzając na początku XVII w. teokratyczny system rządów, z dalajlamą (uważanym za żywe wcielenie Buddy) na czele, rezydującym w klasztorze Potala w Lhasie; kolejni lamowie umacniali ten system, w 2. połowie XVII w. na drugie miejsce w hierarchii tybetańskiego buddyzmu wysunął się przełożony klasztoru Taszilungpo w Szigace, zwany odtąd panczenlamą; 1717 Lhasę złupili Mongołowie z chanatu dżungarskiego, 1720 wyparci przez Chińczyków, którzy przyłączyli T. do cesarstwa, pozostawiając jednak rozległą autonomię i władzę dalajlamy; teokratyczny system rządów sprzyjał zacofaniu gosp. kraju, który stał się przedmiotem bryt. penetracji kolonialnej (1890 rozciągnięcie zwierzchnictwa nad Sikkimem, 1904 interwencja zbrojna w Lhasie, 1913 po konferencji bryt.-chiń. w Szimli, spowodowanie wycofania wojsk chiń.); po I woj. świat. rozluźnienie więzów polit. z Chinami przyniosło praktyczną niezależność; 1950 po zwycięstwie komunistów w Chinach wojska chiń. wkroczyły do T., 1951 między rządem ChRL a XIV dalajlamą podpisany został układ "o pokojowym wyzwoleniu T.", na mocy którego część ziem T. włączono do chiń. prowincji Xinjiang, Qinghai, Sichuan, Gansu, Yunnan, a pozostałej części zagwarantowano autonomię; wbrew gwarancjom przystąpiono jednak do sekularyzacji dóbr klasztornych, kolektywizacji ziemi, niszczenia świątyń i klasztorów, co doprowadziło do wybuchu powstania antychiń., stłumionego krwawo 1959 (XIV dalajlama uciekł do Indii, gdzie powołał rząd emigracyjny); 1965 ustanowiono Tybetański Okręg Autonomiczny, nasilając osadnictwo chiń. (przesiedlono ok. 6–7 mln Hanów, których większość cierpi na chorobę wysokościową), zwiększając ucisk narodowościowy, religijny; 1989-90 w następstwie antychiń. wystąpień w Lhasie wprowadzono stan wojenny obowiązujący do dzisiaj; z początkiem bieżącej dekady rozpoczęto inwestycje podnoszące poziom życia Tybetańczyków, a pośrednio przyspieszające kolonizację; VII 2006 otwarto kolej łączącą Lhasę przez Golmud z Pekinem (jej budowa zajęła 5 lat i pochłonęła 4 mld dol., miejscami tory biegną na wysokości 5 tys. metrów), ma ona zwiększyć ruch turystyczny i znacznie obniżyć koszty transportu, ale może znacznie przyspieszyć napływ chińskich imigrantów; wg ostatniego spisu powszechnego w całych Chinach mieszka 5,4 mln Tybetańczyków; od 2004, po zmianie ekipy rządzącej w Chinach, nieznaczne zmniejszenie ucisku narodowościowego i religijnego; w pocz. XXI w. potajemne rokowania z emigracyjnym rządem w Dharamsali w sprawie autonomii (status "jeden kraj, dwa systemy", Chiny stanowczo odrzuciły); III 2008 w rocznicę powstania z 1959 r. wybuchają największe od 1989, trwające 2 tygodnie, antychińskie protesty; początkowo miały one postać demonstracji mnichów domagających zwolnienia z więzień ich kolegów i poszanowania wolności wyznania, następnie przekształciły się w gwałtowne starcia Tybetańczyków z innymi grupami etnicznymi (gł. Chińczykami Han i muzułmanami Hui) i chińskimi siłami porządkowymi; dokładna liczba ofiar nie jest znana; zwróciły uwagę międzynarodowej opinii publicznej na dramatyczną sytuację w T., gdzie masowo łamane są prawa człowieka, a 70% Tybetańczyków żyje poniżej progu ubóstwa; w ramach sprzeciwu wobec chińskiej polityki na całym świecie organizowano demonstracje, a także starano się zakłócić przebieg sztafety olimpijskiej (Igrzyska w 2008 odbywają się w Pekinie).
TARANATHA, TANG-LA, YANGZI, GAURISIANKAR, BRAHMAPUTRA, CHIŃSKO-TYBETAŃSKIE JĘZYKI, DALAJLAMA, TYBETAŃCZYCY, PUMA-JUMCO, KANG-SI