miasto powiatowe w woj. pomorskim, nad Nogatem, na Żuławach Wiślanych; 38,7 tys. mieszk. (2002); przem. spoż. (makarony, cukrownia), maszynowy, odzieżowy, roszarnia lnu; port rzeczny; ośr. turyst.; zał. w XIII w. pod niem. nazwą Marienburg (Gród Maryi) jako osada przy średniowiecznym zamku krzyżackim (największej wówczas twierdzy w Europie); od 1286 prawa miejskie; 1309–1454 siedziba wielkiego mistrza zakonu i stol. państwa krzyżackiego; 1466 na mocy pokoju toruńskiego przyłączony do Polski; od 1772 w zaborze pruskim; 1920 w wyniku plebiscytu pozostał w Prusach; 1939–45 niem. obóz jeńców pracy przymusowej (ok. 32 tys. osób); 1945 pełnił rolę twierdzy, mocno zniszczony; od 1945 w Polsce, odbudowany; do 1975 m. powiatowe. Budowę zamku Krzyżacy wszczęli 1274; jest to jeden z najwybitniejszych przykładów gotyckiego budownictwa obronnego, pełnił podwójną funkcję: twierdzy i klasztoru. Olbrzymi kompleks obejmuje: Zamek Wysoki, Zamek Średni oraz przedzamcze; Zamek Wysoki (z ok. 1280) to czworoboczna budowla z wewn. arkadowym dziedzińcem, kaplicą, refektarzem, kapitularzem i danskerem, otoczony był fosą; w XIV w. wybudowano Zamek Średni (w miejscu przylegającego do Zamku Wysokiego przedzamcza) z wielkim refektarzem zw. salą Królewską; do skrzydła zach. dobudowano 1398 Dom Wielkiego Mistrza, od płn. założono nowe przedzamcze, cały zespół został otoczony fortyfikacjami i sprzężony z miastem. 1466 M. przeszedł w posiadanie Polski; przez cały okres rządów polskich (do 1772) zamek malborski był pod opieką specjalną królów polskich, którzy uważali go za jedną ze swoich rezydencji; zniszczony po wojnach szwedzkich zamek odnowiono na żądanie króla Augusta II; pod koniec XVIII w. został poważnie zniszczony przez Prusaków, zamieniony w koszary i magazyny; w XIX w. Prusacy go odbudowali (zrobiono to jednak niewłaściwie), zamek, ponownie zniszczony 1945, odrestaurowano po wojnie; obecnie muzeum i ważny obiekt turystyczny, 1998 wpisany na Listę UNESCO. Inne zabytki M.: gotycki kośc. św. Jana (XIV–XVII w.), gotycki ratusz (XV w.), bramy Garncarska i Mariacka oraz barokowy kośc. św. Jerzego (pocz. XVIII w.), Szpital Jerozolimski (XVII w.) i zabytkowe młyny na Nowym Mieście.
POMORSKIE WOJEWÓDZTWO, DENHOFF Ernest, POLSKA. SZTUKA. GOTYK, CZŁUCHÓW, ŻUŁAWY WIŚLANE, DANSKER, PLAUEN, LISTA UNESCO, ELBLĄG, FORTYFIKACJA
- Malbork, miasto wpn. Polsce nad...
- LASOWICE WIELKIE K MALBORKA, miejscowość w , powiat...
- Nogat, wsch. zujściowych odnóg...