stolica woj. wielkopolskiego na obszarze Poznańskiego Przełomu Warty, między pojezierzami Poznańskim i Gnieźnieńskim, nad Wartą; 577,1 tys. mieszk. (2002); w VIII-IX w. gród obronny Polan, w X w. gród książęcy (stol.) Mieszka I, 968 siedziba pierwszego pol. biskupstwa; XII-XIV w. stol. Wielkopolski i książąt dzielnicowych; prawa miejskie 1230 (miasto prawobrzeżne) i 1253 (na lewym brzegu Warty); od XIV w. siedziba województwa; wielki ośr. handlowy (suknem, futrami, skórą, bydłem, zbożem) położony na szlaku handlowym z Rusi do Niemiec i z Krakowa do Szczecina; już w poł. XIV w. organizował tzw. targi świętojańskie, 1394 uzyskał prawo składu; od XIII w. także znaczne skupisko Żydów; w XVI w. ośr. renesansu (A. Krzycki, A.F. Modrzewski, P. Tomicki) z silnymi wpływami luteran i braci czeskich; 1519 powstała Akad. Lubrańskiego; po 1571 nastąpiła dominacja jezuitów, którzy założyli tu swoje kolegium, 1619 wydano zakaz działalności innowierczej; dalszy rozwój zahamowały wojny szwedzkie, wojna północna, klęski żywiołowe; 1768–72 miejsce walk konfederatów barskich z wojskami ros.; od 1793 pod zaborem pruskim (1807-15 w Księstwie W-wskim), stol. Wielkiego Księstwa Poznańskiego; ośr. powstań wielkopolskich: 1794, 1806-07, 1846, 1848 i 1918-19, a także oporu przeciw germanizacji; prowadzono m.in. intensywną działalność wydawniczą (E. Raczyński, T. Działyński), 1829 powstała Biblioteka Raczyńskich, 1836 Tow. Sztuk Pięknych, 1838–41 wybudowano Bazar, 1857 zał. Poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk, w drugiej poł. XIX w. zaczęły się ukazywać pol. czasopisma "Kurier Poznański", "Dziennik Poznański", "Orędownik", "Tygodnik Wielkopolski"; 1897 powstał koncern wydawniczy pn. Księgarnia św. Wojciecha; rozwinął się także przemysł, 1855 uruchomiono Zakłady H. Cegielskiego; 1848 P. uzyskał połączenie kolejowe z Berlinem, 1856 z Wrocławiem; 1831 zał. wodociągi, 1857 uruchomiono gazownię, 1888 kanalizację, 1898 pierwszy tramwaj elektryczny; w Polsce międzywojennej dalszy rozwój, m.in. 1919 powstał uniwersytet, w 1921 odbyły się pierwsze Targi Poznańskie (1925 już o charakterze międzynar.); 1939 wcielony do Niemiec, siedziba namiestnika Kraju Warty; w ramach represji i germanizacji miasta wysiedlono do Generalnej Guberni ok. 100 tys. mieszkańców; 1945 po miesięcznych walkach o miasto zniszczony w 55%; 1956 miejsce krwawo stłumionych wystąpień przeciwko władzy (poznański czerwiec); wielki ośr. przemysłowy: przem. środków transportu (tabor kolejowy, samochody rolnicze, montownie samochodów z grupy Volkswagena), maszynowy (obrabiarki, silniki okrętowe, maszyny żniwne, urządzenia dla przem. spoż.), chemiczny (farmaceutyczny, gumowy, perfumeryjno-kosmetyczny), metalowy (łożyska toczne), elektrotech. (silniki elektr., baterie i akumulatory), elektroniczny, precyzyjny, spoż. (mięsny, tytoniowy, koncentraty, wyroby cukiernicze, browar), odzieżowy, skórzany, poligraficzny; węzeł kolejowy, port rzeczny i lotniczy; ważny ośr. finansowo-handlowy: Międzynar. Targi Poznańskie, krajowe imprezy handlowo-wystawiennicze; jeden z gł. ośr. kulturalnych i naukowych w kraju (Uniw. im. Adama Mickiewicza - od 1919, Politechnika, Akademie: Rolnicza, Ekonomiczna, Medyczna, Wychowania Fizycznego, Muzyczna, Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych, Papieski Wydział Teologiczny, oddział PAN, instytuty naukowo-badawcze, biblioteki, wydawnictwa, ośr. radiowy i tv, opera, 3 teatry, filharmonia, słynne chóry chłopięce (S. Stuligrosza), Międzynar. Konkursy Skrzypcowe im. Henryka Wieniawskiego, siedziba metropolii Kościoła rzymskokatolickiego; zabytki: ratusz (najważniejszy zabytek Starego Rynku, jeden z najpiękniejszych obiektów renesansowych w kraju, na zrębach budowli z XII-XIV w. odbudowany 1550-60 w stylu północnowłoskim przez Giovanniego Battistę Quadro, kilkakroć restaurowany), katedra na Ostrowie Tumskim (przedromańska z X w., zburzona 1038-39, romańska z 1050-75, przebudowana na gotycką; w Złotej Kaplicy sarkofag Mieszka I i Bolesława Chrobrego i ich pomniki, wielki ołtarz gotycki z 1512), zespoły klasztorne Filipinów i Reformatów, Dominikanów (ob. Jezuitów), Dominikanek (Salezjanek), Franciszkanów, Karmelitów Trzewiczkowych, Bernardynów i Bernardynek, kościoły: Joannitów (romański), św. Katarzyny, św. Wojciecha, Bożego Ciała, św. Marcina, Filipinów (gotyckie), Reformatów, Franciszkanów, Wszystkich Świętych (barokowe); kamienice mieszczańskie, pałace; gmachy użyteczności publicznej (m.in. Teatr Polski z 1873; gmachy Tow. Ziemskiego Kredytowego z 1840, Tow. Przyjaciół Nauk z 1879); muzea: Narodowe, Archeologiczne, Instrumentów Muzycznych i in.; ogród zoologiczny, botaniczny, palmiarnia; sztuczne Jezioro Maltańskie z torem regatowym.
, , TARNOWO PODGÓRNE, SAJDAK, BUDMA, , , POELZIG, , POZNAŃSKI PRZEŁOM WARTY