WARUNKI NATURALNE. Ponad 75% pow. zajmują wyżyny i pasma górskie, stanowiące przedłużenie Gór Dynarskich; najw. szczyt Korabi (2764 m) leży na granicy z Macedonią; w górach liczne zjawiska krasowe, urozmaicona rzeźba terenu; niziny tylko wzdłuż wybrzeża M. Adriatyckiego, na odcinku od Jez. Szkoderskiego po Zat. Vlorską (szer. do 50 km); wybrzeże płaskie, piaszczyste, nad M. Jońskim skaliste; całość obszaru A. leży w strefie aktywnej sejsmicznie. Klimat podzwrotnikowy, typu śródziemnomorskiego; średnia temp. stycznia w Tiranie 7°C, lipca 24°C; w górach zimą temp. mogą dochodzić do –20°C; średni roczny opad na nizinach 900–1200 mm, w górach do 2000 mm; lato przeważnie suche, opady gł. od października do stycznia, zimą spore śniegi. Liczne rzeki należące do zlewiska M. Adriatyckiego, krótkie, bystro płynące, nieżeglowne, wykorzystywane do celów energetycznych, m.in. Drin (280 km), Semani (252 km), Vjosa, Shkumbini; sporo jezior pochodzenia tektonicznego, najw. pograniczne: Szkoderskie (w granicach A. (140 km2), Prespa (100 km2), Ochrydzkie (97 km2). Roślinność śródziemnomorska, na wybrzeżu zarośla typu makia, w górach lasy dębowe, grabowe i bukowe, powyżej 1000 m iglaste, gł. sosnowe.
LUDNOŚĆ. Kraj jednolity etnicznie, 98% Albańczyków, pozostali to gł. Grecy i Macedończycy; nadto ok. 1,7 mln Albańczyków mieszka stale poza granicami A., z czego 1,2 mln w Kosowie (do 1999), a 450 tys. w Europie Zach. i Grecji pracując zarobkowo; wyznania: 65% muzułmanie, gł. sunnici, 20% prawosławni, 13% katolicy; najwyższy w Europie przyrost naturalny – 19,6‰; średnia dł. życia: mężczyźni – 70 lat, kobiety – 75 lat; średnia gęstość zaludnienia 108 osób/km2; miasta zamieszkuje 35% ludności.
USTRÓJ. Republika parlamentarna na podstawie konstytucji z 1991; parlament jednoizbowy (Zgromadzenie Ludowe, 155 deputowanych), wybierany na 4 lata; wybory obowiązkowe; głową państwa prezydent powoływany przez Zgromadzenie Ludowe na 5 lat (od 1992 Sali Berisha, 1996 i 2001 reelekcja); system władzy wielopartyjny, gł. znaczenie posiada Albańska Partia Demokratyczna i Albańska Partia Socjalistyczna (dawn. Pracy – postkomuniści); kraj dzieli się na 27 okręgów.
GOSPODARKA. Najuboższy kraj Europy; ok. 50% ludności utrzymuje się z mocno zacofanego rolnictwa (niski stopień mechanizacji); ziemie uprawne zajmują 25% pow. kraju; pola pod uprawy uzyskane dzięki systemom nawadniającym, tarasowaniu stoków górskich, osuszeniu bagien na niz. Myzegeja; uprawa pszenicy, kukurydzy, żyta, owsa, jęczmienia, buraka cukrowego, ziemniaków, fasoli, pomidorów, papryki, oliwki, drzew cytrusowych, orzechów włoskich, winorośli, tytoniu, bawełny; hodowla bydła, owiec i kóz. Spore zasoby złóż mineralnych, m.in. rud chromu (do końca lat 80. znaczący odsetek światowego wydobycia), miedzi, żelazoniklu, łupków bitumicznych, asfaltu naturalnego, niewielkie węgla, ropy naft. i gazu ziemnego; przem. zacofany technicznie, gł. ciężki, chem., rafineryjny, włókienniczy, hutnictwo żelaza, miedzi, chromu i niklu; przetwórstwo rolno-spożywcze; spore znaczenie rzemiosła (produkcja dywanów, wyrobów z drewna i metalu); rybołówstwo na wodach przybrzeżnych M. Adriatyckiego i jeziorach; rabunkowa eksploatacja lasów; wysoka inflacja i bezrobocie; zaniedbana struktura cywilizacyjna (zaledwie 720 km linii kolejowych, 18,5 tys. dróg, najgorsza w Europie łączność telefoniczna); gł. porty morskie: Durrës, Vlora, Saranda; połączenie promowe z Włochami (Durrës-Triest); port lotniczy Rinas k. Tirany; sytuacja gospodarcza dodatkowo trudna wskutek wieloletniej izolacji kraju spowodowanej rządami komunistów, spadku cen na surowce i półprodukty eksportowane przez A., ogromnej korupcji i zaniku struktur zarządzania krajem, wreszcie wojny w Jugosławii i napływu uchodźców z Kosowa (ok. 300 tys. – 1999).
HISTORIA. Obszar zamieszkiwany początkowo przez plemiona ilyryjskie, skolonizowany przez Greków, 167 p.n.e. włączony do cesarstwa rzym., 395 n.e. – do cesarstwa bizantyjskiego; od końca VI w. napływ Słowian; od IX w. teren rywalizacji Bułgarii, Serbii, Wenecji i Andegawenów sycylijskich, których przedstawiciel Karol I Andegaweński 1272 podporządkował sobie całe terytorium i nadał mu nazwę Albania, uzyskując tytuł jej króla; kolejno w rękach Serbii, Wenecji; od 1415 na pięć stuleci (do 1912) zajęta przez Turków (z krótkim okresem niepodległości 1443–79 wywalczonej przez Jerzego Kastriotę, zw. Skanderbergiem). Panowanie tureckie przyniosło islamizację kraju; pod koniec XIX w. powstała Liga Albańska dążąca do autonomii A.; 1912 proklamowano niepodległość zatwierdzoną na Konferencji Ambasadorów w Londynie (1920–21); po krótkim okresie republiki, zamach stanu Ahmeda beg Zogu przyniósł od 1925 rządy dyktatorskie; 1928 ustanowienie monarchii, sojusz z faszystowskimi Włochami; 1939 próba przywrócenia republiki i sojuszu z W. Brytanią, co spowodowało podczas II woj. świat. najpierw okupację włoską a od 1943 niemiecką; rozwinął się równocześnie silny ruch oporu organizowany gł. przez komunistów pod kierownictwem E. Hodży (I sekretarza Komunistycznej Partii A. do 1985); 1946 proklamowano republikę ludową, przeprowadzono reformę rolną i nacjonalizację przemysłu; od 1949 czł. RWPG, od 1955 ONZ i Układu W-wskiego, silne wpływy ZSRR; 1960 pogorszenie stosunków z ZSRR, 1962 wystąpienie z RWPG, 1968 z Układu W-wskiego, równocześnie zacieśnienie stosunków z Chinami oraz polityka izolacjonizmu (A. jako jedyny kraj eur. nie podpisała Aktu Końcowego KBWE); 1978 zerwanie stosunków z Chinami, dalsza polityka izolacjonizmu; po śmierci Hodży (1985) zaostrzenie przez jego następcę (Ramiza Alii) polityki represji; 1990 powstanie partii opozycyjnych, 1991 wolne wybory (wygrane przez komunistów), przystąpienie do KBWE, nowa konstytucja, ustanowienie Republiki A., 1992 przystąpienie do Organizacji Konferencji Islamskiej, restytucja kościoła prawosławnego. Okres transformacji ustrojowej pełen napięć, obok prób prywatyzacji gospodarki upadek przem. na tle zanikającego eksportu, rozkład struktur państwowych, gigantyczne oszustwa (tzw. piramidy finansowe), chaos ograniczający napływ kapitału zagr.; 1999 zaangażowanie w konflikcie w Kosowie (m.in. organizacja obozów szkoleniowych Wyzwoleńczej Armii Kosowa, potem napływ uchodźców); prezydentem 1997-2002 Rexhep Meidani, od 2002 gen. Alfred Moisiu (wcześniej min. obrony); 2001 zwycięstwo wyborcze Albańskiej Partii Socjalistycznej, premierem Fatos Nano(od 2002), a od 2005 Sali Berisha (prezydent 1992–97), przywódca Demokratycznej Partii Albanii; nowy szef rządu deklaruje zainteresowanie przystąpieniem Albanii do NATO i UE oraz opowiada się za niepodległością Kosowa.
SHKUMBINI, IWAN, SZKODRA, EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU, SEMANI, DURRËSI, FRYGANA, BUTRINT, GRAMENO, MACEDONIA