Elada, Elas, Elliniki Dimokratia, Republika Helleńska
USTRÓJ. Republika parlamentarna od 1975 (wcześniej monarchia); głową państwa prezydent, wybierany przez parlament na 5 lat; parlament jednoizbowy, 300 czł., kadencja 4-letnia; system władzy wielopartyjny, na czele rządu przywódca partii zwycięskiej w wyborach parlamentarnych; kraj dzieli się na 13 regionów i 50 nomosów oraz autonomiczną republikę mnichów Athos (336 km).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. górzyste; najw. szczyt Olimp, 2 917 m; w części kontynentalnej płd. stoki Rodopów, w części centralnej młode g. Pindos, na zach. pasmo Epiru, na płd. g. Peloponezu; niziny na wybrzeżach i w części środk.-wsch.; wybrzeże b. silnie rozczłonkowane; obszar znacznej aktywności sejsmicznej, wyspy na M.Egejskim to przeważnie dawne wierzchołki górskie, na w. Thira czynny wulkan Kajmeni. Klimat podzwrotnikowy, na północy kontynentalny, na zachodzie, południu i wyspach typu śródziemnomorskiego; średnia temp. stycznia od 5°C na płn. (w górach) do 12C na wybrzeżach i wyspach; średnia temp. lipca 25-28C; roczna suma opadów 500-700 mm na płn.-wsch. i wyspach do 2 000 mm w g. Pintos i na Krecie; rzeki krótkie, bystre: najw. Aliakmon (314 km), Pinios, Acheloos, Aspropotamos (planowana zmiana biegu), nadto odcinki ujściowe Wardaru, Maricy (graniczna z Turcją), Strimonu; b. silnie rozwinięta linia brzegowa, dł. wybrzeży ok. 15 tys. km, w tym wysp 11 tys. km; jezior niewiele, najw. - przygraniczne z Albanią i Macedonią - Prespa (288 km2), Trichonis, Wiwi; roślinność znacznie zdegradowana przez uprawy, lasy zajmują 19, 8% pow., dominują zarośla typu makia, półkrzewy; 10 parków nar., najw. masyw Olimpu, jez. Prespa i wąwóz Samaria na Krecie.
GOSPODARKA. Dominującym sektorem gospodarki usługi (transportowe, turystyczne, finansowe), w których pracuje 68% zatrudnionych; duży udział sektora publicznego w PKB (ok. 40%); bezrobocie powyżej 9%; 2001-05 wysoka stopa inflacji i najw. deficyt budżetowy w państwach Unii Europejskiej, ale relatywnie szybki wzrost gospodarczy (4%) i wysiłki rządowe polegające na ograniczaniu wydatków doprowadziły do ustabilizowania tych wskaźników w 2006; ok. 20% pracowników to zatrudnieni, głównie w rolnictwie, imigranci; wysoko rozwinięty przem. stoczniowy; największa flota handlowa w Europie (20% floty światowej i 60% europejskiej znajduje się w rękach greckich); wysoko rozwinięta turystyka (12 mln gości rocznie, sektor turystyczny wytwarza 18% PKB); rozwinięte budownictwo, przetwórstwo ropy naftowej, hutnictwo żelaza, aluminium i ołowiu, przem. odzieżowy, obuwniczo-skórzany, elektrotechniczny, spożywczy (winiarski, olejarski, tytoniowy, przetwórstwa owoców i warzyw); G. posiada różnorodne, acz niewielkie złoża rozmaitych surowców mineralnych, spośród których poważniejsze znaczenie ma wydobycie boksytów, węgla brunatnego, magnezytów, rud żelaza, chromu, niklu, cynku, srebra oraz marmurów, odkryto złoża złota i szmaragdów. Rolnictwo mocno rozdrobnione (68% gospodarstw ma pow. poniżej 5 ha), niemniej jednak zmechanizowane, o dużym wykorzystaniu nawozów sztucznych i rekordowych plonach, 30% gruntów ornych sztucznie nawadnianych; uprawa oliwki, winorośli, tytoniu, drzew cytrusowych, bawełny, pszenicy, jęczmienia, kukurydzy (najw. plony z ha w świecie), warzyw, figowca, migdałowca; hodowla mniejszego znaczenia, gł. owiec i kóz (słabe pastwiska); rozwinięte rybołówstwo (m.in. gąbek i skorupiaków). Sieć komunikacyjna średnio rozwinięta (trudne warunki terenowe), gł. znaczenie ma transport kołowy (2 autostrady) i żegluga morska (także promowa, łącząca część kontynentalną z wyspami); gł. porty: Pireus, Saloniki, Patras, Wolos; 25 portów lotn., w tym 8 o znaczeniu międzynar., najw. w Atenach. Gł. instytucją nauk. Akad. Ateńska, zał. 1926, której podlega 30 instytutów nauk.-badawczych; nadto 7 uniwersytetów (najstarszy zał. 1837 w Atenach), 3 politechniki, kilkanaście innych szkół wyższych.
HISTORIA. Dzieje G. antycznej patrz Grecja starożytna; po 395 włączona do Cesarstwa Wschodniorzymskiego, w średniowieczu dzieliła jego losy; pustoszona od początku VII w. przez napływające plemiona słow., od IX w. przez Arabów, w końcu X w. przez Bułgarów, w XI w. zajęta przez Normanów; 1204-61 trwało tu Cesarstwo Łacińskie utworzone przez uczestników IV krucjaty, następnie rozdrobnione na kilka księstw feudalnych (m.in. Achai, Aten) i pustoszonych przez wojska Wenecji, Genui, Katalonii; od 1453 ,po zdobyciu Konstantynopola, na przeszło 300 lat G. znalazła się w rękach Turcji (z wyjątkiem W. Jońskich opanowanych przez Wenecjan oraz górskich rejonów Peloponezu i Epiru); pod koniec XVIII w. narastają dążenia niepodległościowe, 1770 wybucha pierwsze powstanie niepodległościowe na Peloponezie pod wodzą braci Orłowów, szybko zdławione; klęska Turcji w wojnie z Rosją (1806-12) pobudza ruch patriotyczny; powstają tajne organizacje polit. ; kolejne powstanie 1821-29 wspierane ochotnikami z całego świata (m.in. Byron, a także Polacy) kończy się przyznaniem 1830 niepodległości; pierwszym królem G. książę bawarski Otton I (1832-62), następnym książę duński Jerzy I (1863-1913); za jego rządów odzyskanie Wysp Jońskich (od 1815 w rękach Anglii) i nowa konstytucja; 1881 pod naciskiem mocarstw eur. odzyskanie Tesalii i płd. Epiru; 1897 wojna z Turcją o Kretę (gdzie wybuchło powstanie), zakończona porażką (Kreta wróciła do Grecji 1908); 1909 przewrot wojskowy E. Wenizelosa, modernizacja armii i administracji państwowej, 1912-13 udział w wojnach bałkańskich, odzyskanie pozostałej części Epiru, znacznej części Macedonii i wysp Egejskich; podczas I woj. świat. G. przystąpiła 1917 do wojny po stronie Ententy; 1919-20 traktaty pokojowe z Bułgarią w Neuilly i Turcją w Svres przynoszą G. Trację Wsch., eur. wybrzeże Dardaneli, dalsze wyspy; 1919 kolejna wojna z Turcją zakończona 1923 porażką i utratą Tracji Wsch. i Smyrny; 1924 proklamowanie republiki, okres walk polit. rojalistów i republikanów; 1929 dwukrotny pucz wojskowy; 1933 zwycięstwo wyborcze monarchistów, 1935 restauracja monarchii (Jerzy II powraca na tron), 1936 (za przyzwoleniem króla) rozwiązanie parlamentu i wprowadzenie dyktatury wojskowej; 1939 ogłoszenie neutralności; po wtargnięciu X 1940 wojsk włoskich do Albanii i G. silne przeciwnatarcie wojsk gr. przeniosło front na teren Albanii; IV 1941 hitlerowska inwazja na Jugosławię i G. zakończyła się okupacją kraju; rząd wraz z królem Jerzym II na emigracji w Kairze; uformowany 1941 aktywny ruch oporu z udziałem komunistów, 1944 samodzielnie wyzwolił kraj; 1946 pod naciskiem W. Brytanii restytucja monarchii; 1947-49 wojna domowa między komunistami a monarchistami, zakończona zwycięstwem tych drugich; 1952 przystąpienie do NATO, początek sporu z W. Brytanią i Turcją o Cypr, zakończonego w 1960 porozumieniem bryt.-gr.-tur. i proklamowaniem niepodległości wyspy (co zresztą nie przerwało konfliktów narodowościowych); 1967 przewrót wojskowy płk. Papadopulosa (okres rządów tzw. czarnych pułkowników), zawieszenie konstytucji, zakaz działalności partii polit., cenzura, ograniczenie swobód obywatelskich, król Konstantyn II udaje się na emigrację; mimo represji narastanie ruchu opozycyjnego, który 1974 spowodował upadek rządów wojskowych, przyspieszony inwazją wojsk tureckich na Cypr; wobec biernej postawy państw zach. wystąpienie z NATO (do 1980); w ogłoszonym w tym samym roku referendum mieszk. G. opowiedzieli się za republiką; 1975 nowa konstytucja; 1981 zwycięstwo w wyborach parlamentarnych partii PASOK (socjaldemokraci), premierem A.Papandreu; w tymże roku przyjęcie G. w poczet państw EWG; od końca lat 80. rządy na przemian w ręku prawicy i lewicy; 1992 ratyfikowanie traktatu Maastricht; na arenie międzynar. (po upadku Jugosławii) blokada nazwy Macedonia (zakończona kompromisem) i wciąż otwarty konflikt z Turcją o Cypr; prezydentem od 1995 K.Stefanopulos (2000 reelekcja); G. jako członek UE otrzymuje od niej znaczącą pomoc ekonomiczną; 2001 przystąpiła do unii walutowej w ramach UE (nie przyjęta w 1999 z 11 krajami, ponieważ nie spełniała kryteriów kwalifikacyjnych: (zbyt wysoki poziom inflacji, deficytu budżetowego, długu publicznego, stóp procentowych); 2003 inflacja spadła do 3%, wzrost gosp. sięgnął 4%; wybory parlamentarne 2004 wygrała Nowa Demokracja (ND), uzyskując 46% głosów, władzę utracili (po 10 latach rządów) socjaldemokraci (PASOK); premierem został Kostas Karamanlis (siostrzeniec Konstandinosa Karamanlisa, b. premiera i prezydenta); sukces organizacyjny letniej Olimpiady w Atenach - w sierpniu 2004 - i kilka miesięcy wcześniej zdobyte mistrzostwo Europy w piłce nożnej - przysporzyły Grecji splendoru, a Grekom dał wiele satysfakcji; w wyborach prezydenckich 2005 zwyciężył Karolos Papulias z partii PASOK (b. minister spraw zagr.); XII 2005 próby zreformowania sektora publicznego (rezygnacja z gwarancji dożywotniego zatrudnienia, przyspieszenie prywatyzacji) wywołują gwałtowne protesty pracowników; III 2007 G. podpisuje porozumienie z Bułgarią i Rosją w sprawie budowy wspólnego ropociągu naftowego łączącego porty M. Czarnego (Burgas) i Egejskiego (Aleksandrupolis), inwestycja ma kosztować 900 mln dol. i zostać ukończona do 2009; VIII 2007 będące wynikiem upałów i podpalenia, katastrofalne pożary, jedne z największych w Europie od 150 lat, przez 11 dni trawią Peloponez i wyspę Eubeę, w ich wyniku śmierć poniosło co najmniej 65 osób, spłonęło 190 tys. hektarów lasów i ziem uprawnych, a straty szacowane są na 1,2 mld euro; po wyborach 2009 do władzy wracają socjaldemokraci, premierem Jeorjos Papandreu (trzeci w rodzie przywódca socjaldemokratów); państwo członek UE, Rady Europy, KBWE, NATO, OECD, ONZ.
LUDNOŚĆ składa się w 95,5% z Greków, nadto Macedończycy (1,5%), Turcy (0,9%), Albańczycy (0,6%) i in.; gęstość zaludnienia 81 osób/km2; w miastach zamieszkuje 63% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 75 lat, kobiety – 80 lat; wyznania: 97% grecki kościół prawosławny (jedyny kraj prawosławny w UE i NATO), nadto katolicy, protestanci, żydzi, muzułmanie; tradycyjny kraj emigrantów, po wejściu do UE (1981) stał się państwem przyjmującym imigrantów (m.in. obiekty olimpijskie budowali Albańczycy i Polacy), których liczba 2004 sięgnęła 1 mln (tj. ok. 10% ludności); wysoki jak na Europę wskaźnik analfabetyzmu 7%.
LAKONIA, RAPSODOWIE, NATO, EPIR, LARISA, CHALCYDYCKI PÓŁWYSEP, OSSA, MARATON, BUŁGARIA, TALENT