WARUNKI NATURALNE. Kraj położony w Górach Dynarskich (najw. szczyt Ploćno 2228 m), niziny tylko na płn. kraju w dolinach rzeki Sawy (graniczna z Chorwacją) i jej dopływów (Una, Sana, Vrbas, Bosna, Drina); krasowa rzeźba terenu, liczne jaskinie, podziemne strumienie; klimat umiarkowany ciepły, na zach. śródziemnomorski; średnia temp. stycznia -2°C (wyżej w górach do -10°C), lipca 20°C (w Hercegowinie na płd. 27°C); średni roczny opad od 900 mm w głębi kraju do 1400 mm na płd.-zach.; dostęp do morza na płd. od ujścia Neretwy; lasy zajmują 48% pow., dominują mieszane liściasto-iglaste (gł. dąb, buk, sosna, świerk).
LUDNOŚĆ. Skład etniczny i wyznaniowy zróżnicowany, stanowiący swego rodzaju zminiaturyzowaną replikę dawnej Jugosławii; 43,7% Bośniacy, 31,4% Serbowie, 17,3% Chorwaci, 5,5% osoby nie poczuwające przynależności do żadnej grupy narodowościowej (wg własnej deklaracji wyrażonej podczas spisu 1991), 0,3% Czarnogórcy, 1,9% inni; wg UNCHR (1994) na terenie B. i H. przebywa 1,3 mln uchodźców z terenów b. Jugosławii, natomiast 1,3 mln mieszkańców B. i H. wyemigrowało do innych państw eur.; wyznania: 44% muzułmanów (gł. sunnitów), 31% prawosławnych, 17% katolików; w użyciu dwa alfabety, łaciński (Bośniacy i Chorwaci) i cyrylica (Serbowie); gęstość zaludnienia 86 osób/km2; miasta zamieszkuje 40% mieszkańców; przyrost naturalny 0,2%; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 68 lat, kobiety - 73 lata.
USTRÓJ. Republika związkowa od 1992 (przyjęcie do ONZ), złożona z Federacji Muzułmańsko-Chorwackiej (51% terytorium) i Republiki Serbskiej (49%); na podstawie konstytucji z 1995 (ustalonej w układzie pokojowym w Dayton w USA) głowa państwa kolegialna w postaci 3-osobowego Prezydium Republiki, powoływanego w wyborach powszechnych na 4 lata, reprezentującego trzy wspólnoty narodowe: Muzułmanów, Serbów i Chorwatów; przedstawiciela Serbów wybierają wyłącznie mieszkańcy Republiki Serbskiej, przedstawicieli Muzułmanów i Chorwatów - mieszkańcy Federacji Muzułmańsko-Chorwackiej; stanowisko przewodniczącego Prezydium ma charakter rotacyjny (zmiana co 8 miesięcy); parlament (Skupština) dwuizbowy, złożony z Izby Reprezentantów (niższa), liczącej 42 deputowanych (28 z Federacji Muzułmańsko-Chorwackiej i 14 z Republiki Serbskiej) i Izby Ludowej (wyższa), liczącej 15 czł. (po 5 z każdej narodowości) mianowanych przez parlamenty (Federacja Muzułmańsko-Chorwacka i Republika Serbska posiadają własne organy władzy ustawodawczej i wykonawczej); rząd powołuje Prezydium Republiki; na jego czele stoi dwóch premierów, którzy wymieniają się w tych obowiązkach co tydzień; Federacja dzieli się na 8 kantonów i okręg Sarajewa.
GOSPODARKA. W dawnej Jugosławii jeden ze słabiej rozwiniętych gospodarczo obszarów; podstawowe znaczenie ma górnictwo, hydroenergetyka (kaskadowe elektrownie na Neretwie i Trebišnjicy) i leśnictwo; wydobycie boksytów, rud żelaza, manganu, cynku, ołowiu, miedzi, węgla brunatnego, soli kamiennej, lignitu i azbestu; hutnictwo żelaza i aluminium, dwie rafinerie ropy naft., przem. maszynowy, elektromaszynowy, drzewny, papierniczy, chem., farmaceutyczny i tekstylny. Grunty orne zajmują 14% pow. kraju; uprawa kukurydzy (ponad 80% areału), pszenicy, ziemniaków, warzyw, drzew owocowych (zwł. śliwy, oliwki i brzoskwini), winorośli, tytoniu, lnu, słonecznika; hodowla owiec i w mniejszej skali bydła, trzody chlewnej i koni. Sieć komunikacyjna słaba, oparta o linie kolejowe; drogi kołowe (ok. 20 tys. km) w połowie nie utwardzone; lotnisko międzynar. w Sarajewie; turystyka, rozwinięta zwł. po olimpiadzie zimowej w Sarajewie (1984), zanikła po rozpadzie Jugosławi (obszar walk), zniszczenia wojenne, wojna domowa sparaliżowała zresztą całą gospodarkę, a konflikty etniczne i wyznaniowe oraz niepewny byt państwa utrudniają jej odbudowę.
HISTORIA. W starożytności terytoria zamieszkane przez plemiona Ilirów, Traków i Celtów; w I w. n.e. wcielone do rzym. prowincji Dalmacja; od VI w. zasiedlane przez plemiona słowiańskie; ok. X w. zajęte przez Cesarstwo Bizantyjskie, następnie przez Serbię, później Węgry; ziemie te nazywano wówczas Bośnią, nazwa Hercegowina na określenie ich płd. części pojawiła się w XV w.; 1463 Bośnię, 1482 Hercegowinę zajęli Turcy; 1875-76 powstanie antytur. krwawo tłumione sprowokowało wojnę Rosji (dążącej do umocnienia swoich wpływów na Płw. Bałkańskim) z Turcją (1877-78); w jej rezultacie kongres berliński (1878), ustanowił wojskową okupację B.i H. przez monarchię austro-węgierską pod formalnym zwierzchnictwem sułtana; wzmogło to napięcia i ruch narodowowyzwoleńczy wspierany przez Serbię; 1908 po ogłoszeniu formalnej aneksji B. i H. przez Austro-Węgry powstała radykalna organizacja Młoda Bośnia, która organizowała zamachy na przedstawicieli władz austr.; 1914 zamach na arcyksięcia Ferdynanda (następcę tronu austr.) w Sarajewie sprowokował I wojnę światową; 1918 B.i H. weszła w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od 1929 Jugosławia); 1941 B. i H. została zajęta przez faszystowskie Niezależne Państwo Chorwackie, silny ruch partyzancki, który ostatecznie samodzielnie wyzwolił H. i B.; od 1945 jedna z 6 republik federacyjnych Jugosławii; III 1992 parlament B. i H. proklamował niepodległość (uznaną przez ONZ i EWG) popartą przez ludność w referendum, zbojkotowanym przez miejscowych Serbów, którzy proklamowali utworzenie Serbskiej Republiki B. i H. na zamieszkanych przez siebie terenach i połączenie jej z Jugosławią (Serbią); spowodowało to wybuch wojny domowej, do której włączyli się też Chorwaci; 1994 Serbowie kontrolowali 70% pow. kraju; masowe rzezie etniczne, palenie miast i wsi, wielomiesięczne oblężenie Sarajewa, Gorażde, Srebrenicy i innych miast, przesiedlenia ludności cywilnej - przyniosły trudne do ocenienia straty materialne i w liczbie mieszkańców; międzynar. mediacje przy udziale ONZ, USA, Rosji, wreszcie organiczona interwencja lotnictwa NATO doprowadziły (XI 1995) do układu pokojowego w Dayton (USA), parafowanego przez prezydentów B.i H., Chorwacji oraz Serbii, sankcjonującego podział kraju na dwie części: Republikę Serbską B. i H. oraz Federację Muzułmańsko-Chorwacką; perspektywy stabilizacji bytu państwowego są jednak niewielkie, zarówno Serbia jak i Chorwacja nie kryją chęci podziału B. i H. między siebie, destabilizację pogłębia podział wyznaniowy; sytuacja pod koniec lat 90. przypominała bardziej zawieszenie broni niż trwały pokój; 2001 wycofanie się na polit. emeryturę Aliji Izetbegovicia (b. prezydenta i twórcy republiki) może ten stan państwa jeszcze pogorszyć, zdaniem ekspertów układ z Dayton wyczerpał możliwości, konstrukcja wielonarodowego państwa wydaje się niewydolna, rząd centralny jest słaby, całość przypomina rodzaj międzynar. protektoratu finansowanego przez zagranicę, na straży którego stoją oddziały NATO, z pocz. 2005 zastąpione przez odziały pokojowej misji wojskowej UE; zwycięstwo w wyborach parlamentarnych 2002 trzech partii nacjonalistycznych: serbskiej SDS, muzułmańskiej SDA i chorwackiej HDZ, zapowiada trudności ze sformowaniem rządu i zmniejsza szansę stabilizacji; tymczasem bezrobocie sięgnęło 60%, a wynik wyborczy może wpłynąć na ograniczenie pomocy zagranicznej.
JUGOSŁAWIA, CHORWACI, SREBRENICA, LUDWIK WĘGIERSKI, SERBSKOCHORWACKI JĘZYK, BAŁKAŃSKI PÓŁWYSEP, SARAJEWO, BIHAĆ, JAJCE, JUGOSŁOWIAŃSKA SZTUKA- Bośnia i Hercegowina, kraj położony w zach.(...)
- misja policyjna Unii Europejskiej w Bośni i Hercegowinie, – pierwsza całkowicie...
- MŁODA BOŚNIA, terrorystyczna organizacja...