Medinat Israel, Państwo Izrael
LUDNOŚĆ składa się w 82% z Izraelczyków (poza I. mieszka l7 mln Żydów), 18% z Palestyńczyków; gęstość zaludnienia 332 osoby/km2; w miastach 92% mieszk.; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 77 lat, kobiety – 82 lata; dominujące religie: 81,5% - judaizm, 14,4% - muzułmanie, 2,3% - chrześcijanie, 1,8% - druzowie.
USTRÓJ. Republika parlamentarna od 1948; brak konstytucji; parlament jednoizbowy (Kneset - 120 czł. wybieranych co 4 lata); głową państwa prezydent (o znaczeniu gł. reprezentacyjnym) powoływany na 7 lat przez parlament; władza wykonawcza należy do rządu, na którego czele stoi premier wybierany bezpośrednio w wyborach powszechnych; kraj dzieli się na 6 dystryktów (mechosot), nadto 3 obszary anektowane: ZACH. BRZEG JORDANU, zw. też Cisjordanią; pow. 5 879 km2; ok. 1,1 mln Palestyńczyków i 100 tys. osadników izraeleskich; gł. m.: Hebron, Nablus, Betlejem i Jerycho; WZGÓRZA GOLAN - pow. 1176 km2; 28 tys. mieszk., w tym 16 tys. druzów i 12 tys. izraelitów; WSCHODNIA JEROZOLIMA (stare miasto) - 90 tys. mieszk., gł. Palestyńczyków.
WARUNKI NATURALNE. Większość obszaru I. wypełniają wyżyny, na płn. Judzka i Izraelska, w środku Syryjsko-Palestyńska, na płd. Negew; niziny gł. wzdłuż wybrzeży M. Śródziemnego; charakterystyczny głęboki rów tektoniczny (El-Ghor), przechodzący momentami w depresje, ciągnący się wzdłuż wsch. granicy, od Jez. Tyberiadzkiego, brzegiem Jordanu do M. Martwego, dalej doliną Wadi el-Araba, po zat. Akaba (M. Czerwone); klimat na płn. podzwrotnikowy, morski, na płd. zwrotnikowy, suchy; roczna suma opadu 700-800 mm, na płd. niższa, nawet schodząca do 20 mm; średnia temp. stycznia 13 - 16oC, lipca 23 - 30oC; najw. rz. Jordan, 252 km (na terytorium I. - 118 km); w zapadlisku doliny Jordanu najw. jez.: M. Martwe -1020 km2 (na terytorium I.- 280 km2), Genezaret - 165 km2, Chule - 14 km2; roślinność na wybrzeżu śródziemnomorska, na wyżynach stepowa, półpustynna; lasy zajmują 5,2% pow.
GOSPODARKA. Izrael jest krajem wysoko rozwiniętym, najbardziej uprzemysłowionym na Bliskim Wsch.; przemysł mat. budowlanych, maszynowy, chem., samochodowy, metalowy, zbrojeniowy, petrochem., stoczniowy, odzieżowy, włókienniczy, poligraficzny, hutnictwo metali nieżelaznych, obróbka kamieni szlachetnych, przetwórstwo rolno-spożywcze; rzemieślniczy wyrób biżuterii i przedmiotów kultu rel.; eksploatowane zasoby ropy naftowej, gazu ziemnego, rud miedzi i żelaza, soli potasowych i bromowych, asfaltu; nowoczesne rolnictwo: uprawy drzew cytrusowych, warzyw, pszenicy, jęczmienia, ziemniaków, buraków cukrowych, bawełny, tytoniu; intensywna hodowla bydła, drobiu i owiec; znaczne obszary ziem sztucznie nawadnianych; znaczące dochody z turystyki; gęsta sieć dróg kołowych, rzadka kolejowych; międzynar. port lotniczy Lot koło Tel Awiwu; 5 uniwersytetów, kilkanaście szkół wyższych, Akad. Nauk Przyrodniczych i Humanistycznych, zał. 1961.
HISTORIA. Źródła nowożytnego państwa I. sięgają końca XIX w., wiążą się z rozwojem syjonizmu oraz narastaniem emigracji Żydów z Europy do Palestyny; 1917 rząd brytyjski ogłosił tzw. deklarację Balfoura, zapowiadającą utworzenie żydowskiego państwa; 1920 W. Brytania otrzymuje od alianckiej Rady Najwyższej mandat nad Palestyną, 192l tworzy emirat Transjordanii, 1922 uzyskuje akceptację Ligi Narodów; intensyfikacja procesu emigracji żydowskiej prowadzi do narastania konfliktu z ludnością arabską, często o charakterze zbrojnym; 1937 rząd brytyjski proponuje podział kraju na część arabską i izraelską, a 1939 zapowiada utworzenie rządu palestyńskiego; 1947 Zgromadzenie Ogólne ONZ zatwierdza ten projekt, zalecając utworzenie z Jerozolimy strefy międzynarodowej; 1948 W. Brytania wycofuje swoje wojska i administrację; żydowska Tymczasowa Rada Narodowa proklamuje utworzenie państwa I.; 1948-49 wojna domowa między Żydami i Arabami przekształca się w konflikt międzynarodowy; do Palestyny wkraczają wojska Egiptu, Iraku, Syrii, Transjordanii i Libanu, ponosząc klęskę; dwie trzecie terytorium mandatowego pozostaje w rękach I.; rodzi się problem uchodźców arabskich w państwach sąsiadujących, a zwł. w Jordanii, Strefie Gazy, Libanie i Syrii; 1949 Ch. Weizmann pierwszym prezydentem, Ben Gurion - premierem, przystąpienie do ONZ; następuje szybki napływ ludności żydowskiej z całego świata; 1952 podpisanie Układu Luksemburskiego z RFN dot. odszkodowań za niem. zbrodnie wojenne na Żydach; 1956 po nacjonalizacji przez Egipt Kanału Sueskiego agresja na Egipt z udziałem wojsk bryt. i franc., zajęcie płw. Synaj i Strefy Gazy; pod naciskiem ONZ wycofanie się do granic mandatowych; 1967 odparcie ataku Egiptu, Jordanii i Syrii, zajęcie płw. Synaj, Strefy Gazy, Zach. Brzegu Jordanu, arabskiej części Jerozolimy, Wzgórz Golan (tzw. wojna sześciodniowa); rezolucja ONZ wzywająca do wycofania wojsk, zerwanie stosunków dyplomatycznych z ZSRR i jego sojusznikami; dalsze masowe wysiedlenia ludn. arabskiej i narodziny palestyńskiego ruchu wyzwoleńczego; w obliczu zagrożenia I. wyposażył się potajemnie we własny potencjał nuklearny (w Dimonie wzniesiono ośr. jądrowy, który 1973 dysponował już 13 sztukami broni atomowej; 1986 nastąpiło ujawnienie tego faktu przez prasę; 1973 krótkotrwały konflikt zbrojny z Syrią i Egiptem, zajęcie części Kanału Sueskiego, po konferencji w Genewie cofnięcie wojsk I. na płw. Synaj, utworzenie tamże strefy buforowej, obsadzonej siłami pokojowymi ONZ; 1978 z inicjatywy USA podpisanie trójstronnego porozumienia oraz traktatu pokojowego z Egiptem w Camp David, czego efektem wycofanie wojsk izraelskich z płw. Synaj i nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Egiptem; rosnący w siłę palestyński ruch wyzwoleńczy z OWP na czele proklamuje wojnę terrorystyczną przeciw I., liczne akcje agresji i krwawego terroru z obu stron, m.in. 1972 zastrzelenie sportowców I. podczas olimpiady w Monachium; 1982 atak wojsk I. na palestyńskie obozy w Libanie; 1991 waszyngtońska konferencja w sprawie zakończenia stanu wojny z Syrią i przyszłości Wzgórz Golan, bez ostatecznych rezultatów; 1993 układ między OWP a Izraelem w sprawie autonomii dla Palestyńczyków w Strefie Gazy i Jerycha (tzw. Autonomia Palestyńska, 1995 poszerzenie jej o Zach. Brzeg Jordanu); także traktat z Jordanią w sprawie wód Jordanu, handlu i bezpieczeństwa; 2000 realizując rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ z 1978 Izrael opuścił Liban; granicę będą nadzorować UNIFIL (siły pokojowe ONZ) z udziałem żołnierzy polskich. Gł. problemem ułożenie właściwych stosunków z Palestyńczykami; wdrażanie procesów pokojowych naruszane aktami terroru przez fundamentalistyczne organizacje islamskie Hamas, Jihad i Hezbollach oraz przez ekstremistów izraelskich doprowadziło 2000 do walk ulicznych gł. w Strefie Gazy i na Zach. Brzegu Jordanu (kilkaset ofiar) i praktycznego zerwania procesów pokojowego porozumienia; gł. problemem sporny status Jerozolimy, którą obie strony uznają za swoją stolicę (także ze względów rel.), wykluczając międzynar. propozycje nadania jej specjalnego statusu; kilkakrotne mediacje prez. USA (B. Clintona) i ONZ nie przyniosły pokoju. II 2001 powstaje rząd jedności narodowej; premierem A. Szaron, ministrem obrony – B.B. Eliezer , spraw zagr. - S. Peres; jego poczynania zaogniają konflikt z Palestyńczykami, którzy przystępują do tzw. II intifiady: walki i wzajemne akty terroru nasilają się, rośnie liczba ofiar; żadne międzynar. mediacje (m.in. USA, Arabii Saudyjskiej, Sekretarza Gen. ONZ) nie odnoszą skutku; XI 2002 koalicyjny rząd A. Szarona rozpadł się na tle rozbieżności w kwestiach budżetowych (wystąpiła Partia Pracy), w przedterminowych wyborach parlamentarnych 2003 Likud odniósł wyraźne zwycięstwo (36 mandatów – przedtem 19), Szaron został ponownie premierem, Partia Pracy zmniejszyła wpływy (18 mandatów, mniej o 7); od wiosny 2002 Izrael rozpoczął wznoszenie muru o planowanej dł. 360 km, oddzielającego Izrael od Zachodniego Brzegu Jordanu (teoretycznie wzdłuż granic z 1967) i mającego utrudnić palestyńskim terrorystom przedostanie się na teren Izraela; mur jest złożony z systemu barier, zapór z bloków betonowych, spiętrzonych zasieków i instalacji elektronicznych; mur nie biegnie wcale granicą demarkacyjną, lecz wdziera się w tereny zamieszkane przez Palestyńczyków (kilkadziesiąt wiosek i miasteczek stało się enklawami, m.in. miasta Ariel i Maale Adumim); 80% Izraelczyków popiera jego budowę, choć Międzynar. Trybunał Sprawiedliwości w Hadze nakazał rozbiórkę muru, nadto ONZ potępiła budowę; Izrael wysuwa m.in. kontrargument w postaci spadku liczby samobójczych ataków Palestyńczyków w 2004 na terenach oddzielonych murem o 75%; poza murem (na Zach. Brzegu Jordanu) pozostało też kilkanaście osiedli żyd. osadników i cała strefa Gazy (wówczas ok. 8 tys. osadników); pod naciskiem USA i międzynar. opinii publicznej 2004 Szaron przedstawił plan opuszczenia tych terenów, kontestowany przez część własnej partii (Likudu), a nawet niektórych czł. rządu; Szaron wyraził też publicznie gotowość do rozmów z Syrią w sprawie zwrotu Wzgórz Golan (zagarniętych 1967), co ułatwiłoby zawarcie pokojowego porozumienia między obu krajami; tymczasem trwały samobójcze zamachy terrorystyczne Palestyńczyków organizowane przez Hamas (ok. 400 w okresie X 2000-III 2004), w odwecie armia izraelska burzy osiedla palestyńskie i likwiduje palestyńskich przywódców (m.in. przywódców Hamasu: sparaliżowanego szejka Ahmeda Jassina, Abd al-Aziza ar-Rantisiego i Izz ad-Dina Szejka Chalila); atmosfera zagrożenia sprawiła, że z pocz. nowej dekady nastąpił gwałtowny spadek imigracji Żydów do Izraela. Konflikt izraelsko-palestyński (obok sytuacji w Iraku) jest gł. ogniskiem zapalnym na Bliskim Wschodzie; X 2004 Kneset zadecydował (pod naciskiem Szarona) o opuszczeniu przez osadników izraelskich okupowanej od 37 lat Strefy Gazy i części Zach. Brzegu Jordanu; po śmierci Arafata (XI 2004) jego następca (Mahmud Abbas) przystał na oficjalne ogłoszenie rozejmu, zawartego przez obu przywódców (8 II 2005) w egipskim kurorcie Szarm el-Szejk; jednak liderzy Hamasu i Islamskiego Dżihadu nie czują się związani postanowieniami szczytu; VIII-IX 2005 I. przeprowadził ewakuację osadników żydowskich ze Strefy Gazy, przekazując ją Palestynie, co zmniejszyło napięcie we wzajemnych stosunkach do I 2006, kiedy to nie uznający I. Hamas wygrał wybory parlamentarne w Autonomii; III 2006 wybory parlamentarne w I. wygrała Kadima (29 na 120 miejsc w Knesecie) opowiadająca się za jednostronnym wycofaniem się z Zach. Brzegu i samodzielnym ustaleniem przyszłych granic (powodem jest niekorzystna sytuacja demograficzna i obawy przed przewagą ludności arabskiej w strukturze narodowościowej Izraela). IV 2006 powstał rząd koalicyjny E. Olmerta, w której skład, obok Kadimy, weszła Partia Pracy i Partia Emerytów; w VI 2006 islamiści porwali izraelskiego żołnierza Gilada Szalita i zażądali w zamian za niego uwolnienia 1000 więźniów palestyńskich – doprowadziło to do wysunięcia oskarżeń o wspieranie terroryzmu pod adresem rządu palestyńskiego i zbrojnej interwencji armii izraelskiej w Strefie Gazy (aresztowano 8 ministrów i 60 deputowanych); miesiąc później Izrael rozpoczął wojskową ofensywę w Libanie formalnie wymierzoną przeciwko Hezbollahowi (powodem do podjęcia działań zbrojnych było uprowadzenie dwóch żołnierzy izraelskich przez to ugrupowanie), zakończyła się ona w VIII podpisaniem zawieszenia broni z Hezbollahem; ze względu na rakiety wystrzeliwane przez Hezbollah na terytorium północnego Izraela ok. 0,5 mln mieszkańców opuściło swe domy, izraelskie ministerstwo finansów oszacowało całkowity koszt wojny (uwzględniający wydatki na cele wojskowe i straty w PKB) na 4,8 mld dol.; naciski ze strony USA, UE, Rosji i ONZ doprowadziły do wznowienia rozmów izraelsko-palestyńskich, pierwszym ważnym krokiem na drodze do uregulowania wzajemnych stosunków ma być, ogłoszone we IX, utworzenie rządu jedności narodowej w Autonomii Palestyńskiej (przeciwwagę dla radykalnego Hamasu ma w nim stanowić partia prezydenta Abbasa – Fatah). 2009 akcja militarna Izraela w Strefie Gazy - w odwecie za ostrzał rakietowy osiedli zydowskich. Po wyborach parlamentarnych 2009 nowym premierem został B. Netanjahu.
SAMUEL, DAJAN Mosze, BAT JAM, SEDOM, WEIZMANN, ABDALLAH ibn ABD AL-AZIZ, BEGIN Menahem, DAWIDA GWIAZDA, NAZARET, ZIEMIA ŚWIĘTA