LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 89% Arabowie syryjscy, 6% Kurdowie (zamieszkujący gł. płn.-wsch. muhafazę Al-Hasaka nad Tygrysem), 3% Ormianie, nadto Czerkiesi, Palestyńczycy (ok. 350 tys., w tym 40 tys. uchodźców), Cyganie; wysoki przyrost naturalny – 36‰ rocznie; gęstość zaludnienia 104 osoby/km2; w miastach 51% ludności; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 65 lat, kobiety – 69 lat; religie: 90% wyznawców islamu (gł. sunnickiego, ale także szkoły szafickiej, hanafickiej, nadto szyici, alawici i druzowie), 9% chrześcijan (zwł. kościół wsch.-syryjski i ormiański).
USTRÓJ. Republika prezydencka; na podstawie konstytucji z 1973 (modyfikowanej 2000) głową państwa prezydent wybierany na 7 lat przez parlament, zatwierdzany w ogólnonarodowym referendum, stojący równocześnie na czele rządzącej partii BAAS; parlament jednoizbowy (Rada Ludowa), 250 czł. (125 miejsc zarezerwowanych dla robotników i chłopów), kadencja 4-letnia; partie polit. tworzą Nar. Front Postępowy o fasadowym (poza BAAS) charakterze, łącznie ze zmarginalizowaną opozycją; na czele rządu stoi premier mianowany przez prezydenta; kraj dzieli się na 13 muhafaz i okręg stołeczny.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. w większości wyżynne; ok. 1/3 terytorium kraju (na płd. od Eufratu) zajmuje równinna i kamienista Pustynia Syryjska, z rozległymi pokrywami czarnej lawy zw. harra; półpustynny charakter ma również płn.-wsch. region Al-Dżazira; na płd. zach. leży żyzna równina Hauran i wulkaniczny masyw Dżabal ad-Duruz (wys. do 1798 m); w części zach. kraju, w układzie południkowym przebiegają pasma (od płn.) Dżabal an-Nusajrija, Dżabal az-Zawija, rozdzielone rowem tektonicznym El-Ghab; dalej na płd., wzdłuż granicy z Libanem, ciągną się G. Antylibanu (z najw. szczytem kraju Dżabal asz-Szajeh 2814 m), zakończone na płd. Wzgórzami Golan; wzdłuż wybrzeża M. Śródziemnego wąska nizina aluwialna. Klimat zwrotnikowy, kontynentalny suchy lub skrajnie suchy, tylko na zach. podzwrotnikowy śródziemnomorski; średnie temp. stycznia 4–6C na płn. i wsch., 10–12C na wybrzeżu (tak w Aleppo, jak i w Damaszku zdarzają się temp. poniżej 0C); w lipcu odpowiednio 25–26 i 32–34C (rekordowe temp. w obu miastach 47 i 45C); średni roczny opad ok. 300–400 mm, na zach. stokach gór nadbrzeżnych do 1000 mm, na pustynnych obszarach środk. i wsch. części kraju 100–200 mm (na Pustyni Syryjskiej zdarzają się burze pyłowe). Słaba sieć hydrograficzna; gł. rzeki: Eufrat z dopływami Balich i Chabur (w granicach S. – 675 km) oraz Asi (w granicach S. – 325 km); na Eufracie wielki zbiornik retencyjny (pow. 630 km2) zw. Al Asad, zarzewie sporu z Turcją i Irakiem o wykorzystywanie wód Eufratu; granica z Turcją, Irakiem na dł. 50 km wytyczona biegiem rz. Tygrys; nadto kilka krótkich rzek na zach. kraju spływających ze stoków gór (m.in. Barada, dzięki której istnieje oaza Damaszku); liczne suche doliny (wadi), rzeki okresowe i słone jeziora. Roślinność pustynna i półpustynna, u podnóży gór stepowa, dominują zarośla typu makia, lasy rzadkie (zajmują ok. 3% pow. kraju), dębowe i sosnowe (z rzadkim cedrem libańskim).
GOSPODARKA. Kraj rolniczo-przemysłowy, od początku lat 90. szybko rozwijający się; gospodarka ze znacznym udziałem państwa (górnictwo, energetyka, komunikacja, banki, większe przedsiębiorstwa przem.); rolnictwo w rękach prywatnych i wspólnot wiejskich (o limitowanej wielkości gospodarstw rolnych do 15 ha), dostarcza ok. 30% produktu krajowego brutto; ponad połowa pow. gruntów ornych sztucznie nawadniana; uprawa bawełny, buraków cukrowych, pszenicy, jęczmienia, kukurydzy, soczewicy, warzyw, tytoniu, cytrusów, winorośli, fig, oliwek; hodowla owiec, kóz, bydła, wielbłądów, osłów i mułów, na obszarach półpustynnych – koczownicza; rosnące znaczenie wydobycia i przetwórstwa ropy naft. ze złóż w rejonie Kara Szuk i Rumajlan na płn.-wsch. (3 rafinerie); nadto wydobycie fosforytów i gazu ziemnego; nie eksploatowane zasoby rud cynku, ołowiu, chromu, niklu, miedzi, antymonu; przem. włókienniczy, odzieżowy, chem., cementowy, skórzany, spoż., mat. budowlanych; rozwinięte rzemiosło (dywany, biżuteria, wyroby z miedzi, srebra, brązu); turystyka, zwł. z sąsiadujących krajów arabskich, gł. do Palmyry, Aleppo, Damaszku; sieć komunikacyjna oparta na transporcie kołowym, gęsta na zach., rzadka na wsch. kraju; zaledwie 2 tys. km linii kolejowych; kilka rurociągów biegnących przez terytorium S. z Iraku i Arabii Saudyjskiej do portów libańskich; gł. porty morskie: Latakia, Dżabla, Tartus, Banijas; międzynar. porty lotnicze w Damaszku i Aleppo; telekomunikacja słabo rozwinięta (42 stacjonarne aparaty tel. na 1000 mieszk.; brak danych dot. tel. komórkowych); gł. instytucją nauk. Akad. Arabska w Damaszku (zał. 1919); 4 uniw. (najstarszy w Damaszku, zał. 1903), kilkanaście innych szkół wyższych.
HISTORIA. Ziemie położone na szlaku między staroż. Egiptem a Mezopotamią i państwami Azji Mniejszej, zróżnicowane pod względem warunków glebowych (pustynie, stepy, żyzne niziny) nie sprzyjały zawiązaniu się jednolitego organizmu państwowego, zasiedlane od II tysiąclecia p.n.e. przez napływające ludy (Kanejczyków, Amorytów, Hurytów, Aramejczyków), często zajmowane przez silniejszych sąsiadów; XVII–XVI w. p.n.e. terytorium dzisiejszej S. wchodziło w skład państwa Mitanni, w XV w. p.n.e. podzielone między Egipt (część płd.) i Hetytów (część płn.), w XI w. p.n.e. zajęte przez Asyrię, a po jej upadku (614–612 p.n.e.) kolejno w rękach Medów, Babilonii, Persji; 333–332 p.n.e. zdobyta przez Aleksandra Wielkiego, po 301 p.n.e. weszła w skład państwa Seleucydów (zw. niekiedy królestwem syryjskim) ze stol. w Antiochii – obejmującego także tereny Palestyny, Fenicji, Mezopotamii – i poddana została procesom hellenizacji; brak wewn. spoistości (gosp., etnicznej, kulturowej) wpłynął na słabość państwa Seleucydów (m.in. 165–140 bunt Machabeuszy), które 64–63 p.n.e. przekształcone zostało w prowincję rzym.; terytorium S. jako baza wypadowa na Partów, a potem Persów, zyskało w tym okresie spore znaczenie strategiczne, jednocześnie nastąpił rozwój gosp. i kult. prowincji, która w miarę upływu czasu ulegała postępującej chrystianizacji; po upadku Rzymu - w cesarstwie bizantyjskim, w VI i VII w. n.e. obszar częstych najazdów Persów (którzy m.in. 540 opanowali Antiochię), zawiązanie się samodzielnych królestw Palmyry, Natabejczyków; 634–637 S. opanowana przez Arabów, uzyskując rolę centrum polit. i kult. imperium muzułmańskiego kalifów z dynastii Umajjadów, ze stol. w Damaszku; 750 kalifowie z kolejnej dynastii Abbasydów przenieśli stol. do Bagdadu, skazując S. na rolę drugorzędnej prowincji; 877 zajęta przez emira egip. Ahmeda ibn Tuluna, od 935 pod panowaniem egip. dynastii Fatymidów (część płn. w rękach Bizancjum); 1075 zdobycie Damaszku przez Seldżuków, następnie Aleppo i Jerozolimy, podział terytorium na wiele części rządzonych przez emirów seldżuckich i lokalne dynastie egipskie; koniec XI w. przynosi najazdy krzyżowców, przybywających dla odzyskania Ziemi Świętej, którzy tworzą na części terytorium S.: Królestwo Antiochii (1098–1268), Królestwo Jerozolimskie (1099–1291), Hrabstwo Trypolisu (1109–1289); toczące się walki z Bizancjum, krzyżowcami, Mongołami mocno zrujnowały i wyludniły kraj (m.in. 1400–01 Timur zburzył Damaszek, Aleppo, Hamę, Hims); 1516 S. została podbita przez wojska tur. i włączona do imperium osmańskiego, w którym pozostała do chwili jego upadku (I woj. świat.), z krótką przerwą na panowanie egipskie Ibrahima Paszy (1831–40); 2. poł. XIX w., a zwł. otwarcie Kanału Sueskiego (1869) i penetracja mocarstw kolonialnych (W. Brytanii, Francji, Niemiec) zaowocowały ożywieniem gosp. i kult. (m.in. 1875 zał. uniw. w Bejrucie) oraz narodzinami arab. organizacji nacjonalistycznych (m.in. 1913 zawiązanie w Paryżu z ich przedstawicielstw Kongresu Arab.); 1915 W. Brytania złożyła społecznościom arab. obietnice utworzenia wielkiego królestwa arab., dla zjednania ich sobie w wojnie z Turcją, równocześnie w tajnych rokowaniach franc.-bryt. (potwierdzonych układem Sykes-Picot z 1916) ustalono strefy powojennych wpływów (S. przypadła Francji); koniec działań wojennych (1918) przyniósł franc. okupację nadbrzeżnego pasa nizin, ale w Damaszku ukonstytuował się arab. rząd emira Fajsala, który 1920 proklamował królestwo Wielkiej Syrii (z Libanem i Palestyną); w tymże roku konferencja w San Remo uznała S. i Liban za terytoria mandatowe Francji, co 1922 potwierdziła Liga Narodów; Francja dokonała podziału S. na 4 terytoria (S. z Aleppo i Damaszkiem, Liban z Bejrutem i Trypolisem, Latakię zamieszkałą przez alawitów i Dżabal Duruz); 1925 w tym ostatnim okręgu wybuchło antyfranc. powstanie druzów, które przerodziło się w powstanie ogólnonar., stłumione 1927; zawiązany 1928 Blok Nar. odegrał znaczącą rolę podczas dalszych zabiegów o niezawisłość (dwukrotne wybory i dwie konstytucje unieważnione przez Francję), zwieńczonych 1936 podpisaniem traktatu przyznającego S. niepodległość (z zachowaniem dla Francji w ciągu 3 lat nadzwyczajnych uprawnień w sferze obronności), którego zresztą Francja nie ratyfikowała, odstępując 1939 Turcji sporną Aleksandrettę i po raz kolejny zawieszając konstytucję S.; 1939 zadeklarowanie przez franc. administrację mandatową lojalności wobec rządu Vichy spowodowało 1941 wkroczenie na terytorium S. wojsk alianckich (w tym Wolnej Francji, w której imieniu gen. Catroux ogłosił niepodległość S.); 1943 powstał pierwszy rząd niepodległej S. z prezydentem Szukri al-Kuwatli; 1945 S. była współzałożycielem ONZ i Ligi Państw Arab.; 1948–49 wzięła udział w pierwszej wojnie izrael.-arab.; niepowodzenia wojsk arab. spowodowały kryzys wewn. S. (trzy przewroty wojskowe) oraz 1949–54 rządy dyktatorskie płk. Adiba asz-Sziszaklego; po obaleniu dyktatury, podczas kryzysu sueskiego S. opowiedziała się po stronie Egiptu, 1958 zawiązała z nim unię, tworząc jedno państwo (pn. Zjednoczona Republika Arabska), które rozpadło się 1961 gł. na tle różnic w poziomie gosp. obu krajów, także na tle przeprowadzanej w S. reformy rolnej oraz nacjonalizacji banków i przedsiębiorstw; 1963 władzę przejęła Socjalistyczna Partia Odrodzenia Arabskiego (BAAS), rozdzierana walkami frakcyjnymi; w kolejnej wojnie izrael.-arab. 1967 (tzw. sześciodniowej) S. utraciła Wzgórza Golan, w rezultacie czego zacieśniła stosunki z ZSRR; 1970 władzę objęła frakcja wojsk. BAAS (z Hafezem el-Asadem na czele); 1973 w wojnie izrael.-arab. odzyskano część Wzgórz Golan; 1982 stłumiono siłą bunt muzułmanów w Hamie, a z konstytucji usunięty został zapis o islamie jako religii państwowej (sam Asad należy do mniejszości wyznaniowej alawitów); dążąc do uzyskania prymatu w obozie państw arab. Asad rywalizował z prezydentem Iraku Saddamem Husajnem oraz nie dopuścił w S. do usamodzielnienia się polit. i wojsk. uchodźców z Palestyny, pragnąc ograniczyć rolę przywódcy OWP J. Arafata; 1976 S. interweniowała w Libanie i w imieniu Ligi Państw Arabskich nadzorowała tam zawieszenie broni, następnie czynnie uczestniczyła we wszystkich etapach libańskiej wojny domowej, m.in. tocząc walki z chrześcijańską armią gen. M. Auna (1989–90), do dzisiaj zachowując kontrolę wojskową i polit. w Libanie (umocnioną po wycofaniu się V 2000 wojsk izraelskich); podczas wojny irańsko-irackiej (1980–88) S. poparła Iran; podczas wojny w Zatoce Perskiej (1990–91) wystąpiła po stronie państw sprzymierzonych, potępiając iracką agresję na Kuwejt; od 1991 nieprzejednane dotąd stanowisko S. wobec Izraela uległo okresowej liberalizacji, po podpisaniu układów palestyńsko-izraelskich w sprawie autonomii Palestyny – za pośrednictwem USA – rozpoczęły się pertraktacje w sprawie ewentualnego traktatu pokojowego z Izraelem; V 2000 zmarł Hafez Asad, zastąpił go syn Baszar Asad, nastąpiło nieznaczne poluźnienie dyktatury (zwolnienie ok. 600 więźniów polit., zdjęcie portretów Asada z ulic, wprowadzenie internetu, tel. komórkowych) ale bez widocznego przełomu (nadal obowiązuje wprowadzony 30 lat temu stan wyjątkowy); 2001 wizyta Jana Pawła II w S.; V 2004 objęta przez rząd USA sankcjami gosp. i zamrożeniem części kont zagr. za popieranie terroryzmu (zwł. fundamentalistów islamskich działających w Iraku); 2004 S. wystąpiła pod adresem Izraela z ofertą wznowienia stosunków i uregulowania statusu Wzgórz Golan; 2005 pod naciskiem międzynarodowym - spowodowanym terrorystycznym zamachem na Rafika Hariri, b. premiera Libanu i lidera opozycji antysyryjskiej (posądzona o zlecenie zabójstwa) - przystąpiła do wycofywania swoich wojsk z Libanu (po 29 latach militarnej obecności); państwo czł. m.in. ONZ, Ligi Arabskiej, IMF/MFW, OAPEC.
EBIONICI, MARI, DURA EUROPOS, MUHAFAZAT, SYRYJSKA PUSTYNIA, SELEUCYDZI, JAMBLICH(OS), NABUCHODONOZOR II, LONDYŃSKIE KONFERENCJE, HATTUSILIS I- Syria, pojechać do Syrii, zwiedzić...
- Syria, (Republika Arabska)
- MAKARY Z SYRII, (IV w.?)