do 1949 Syjam
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 53% Tajowie, 27% Laotańczycy, 12% Chińczycy, 4% Malajowie, nadto Khmerowie, Karenowie, Monowie, Wietnamczycy; gęstość zaludnienia 125 osób/km2; w miastach 23% mieszk.; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 66 lat, kobiety – 72 lata; wyznania: buddyzm (hinajana) – 94%, islam – 4% (gł. Malajowie), chrześcijaństwo, hinduizm, konfucjanizm.
USTRÓJ. Monarchia konstytucyjna; na podstawie konstytucji z 1997 głową państwa król (Rama IX Bhumibol Adulyadej, od 1946); parlament dwuizbowy (zw. Zgromadzeniem Nar.), powoływany w wyborach powszechnych: Izba Reprezentantów (niższa) – 500 czł., kadencja 4-letnia i Senat – 200 czł., kadencja 6-letnia; rząd wyłaniany ze składu Izby Reprezentantów; administracyjnie kraj dzieli się na 8 regionów i 76 prowincji (czangwady).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. przeważnie nizinne; na wsch. Równina Korat ograniczona od płd. niewysokim pasmem Dangrek, od zach. górami Thiu Khao Phetchabun; w części środk. rozległa aluwialna Niz. Menamu, na płn. zamknięta G. Północnosyjamskimi (najw. szczyt kraju Doi Inthanon 2595 m); wzdłuż zach. granicy pasma górskie Tanen Tong Dan (wys. do 1964 m) i Bilok Tong Dan (wys. do 1247 m); na Płw. Malajskim obszary nizinne; wybrzeża silnie rozczłonkowane, po obu stronach płw. sporo w. koralowych, najw. Phuket, Samui, Phangan. Klimat na przeważającej części terytorium zwrotnikowy monsunowy, wybitnie wilgotny, tylko na Równinie Korat zwrotnikowy suchy; średnie temp. miesięczne od 22–28C na płn. do 26–31C na płd.; średni roczny opad 500 mm na Równinie Korat, 1300 mm na Niz. Menamu, 3000 mm na Płw. Malajskim i powyżej 4000 mm miejscami w górach; pora deszczowa V-X, związana z monsunem płd.-wsch. Gęsta sieć rzeczna, najw. rz. Menam (1200 km), z dopływami Me Ping, Pa Sak, Mekong (graniczna z Laosem); wszystkie żeglowne, wykorzystywane do nawadniania, spławu drewna, w celach energetycznych. Roślinność tropikalna, monsunowa, lasy intensywnie eksploatowane, przetrzebione (cenne drzewo tekowe), zajmują 27% pow.; na Równinie Korat – sawanny; na błotnistych wybrzeżach – namorzyny; gleby żyzne, okres wegetacyjny trwa cały rok umożliwiając dwu i trzykrotne zbiory.
GOSPODARKA. Jeden z najszybciej rozwijających się krajów Azji Płd.-Wsch. (wzrost produktu krajowego brutto w latach 90. średnio ok. 8%); obok nowoczesnych dziedzin przem. elektronicznego (podzespoły elektroniczne, odbiorniki tv, komputery), motoryzacyjnego (Honda, Yamaha), chem. (2. miejsce w świecie w produkcji kauczuku), włókienniczego – rozwinięte górnictwo, m.in. wydobycie rud cyny, cynku, antymonu, wolframu, manganu, fluorytów, węgla brunatnego, gazu ziemnego (z szelfu Zat. Tajlandzkiej), gipsu, lignitów; nadto przem. odzieżowy, cukrowniczy, cementowy, gumowy, rafineryjny; rozwinięte rzemiosło artystyczne (wyroby z kości słoniowej, biżuteria). Tradycyjnie mocne, mimo rozdrobnienia gospodarstw, rolnictwo; użytki rolne stanowią 41% pow. kraju; ok. połowy areału zajmuje uprawa ryżu, nadto maniok, kukurydza, kauczukowiec, juta, trzcina cukrowa, tytoń, bawełna, palma kokosowa, bataty, orzeszki ziemne, sezam, soja, ananasy, banany, rącznik (na olej rycynowy), zioła na przyprawy kuchenne; w górach, w rejonie tzw. Złotego Trójkąta, nielegalna uprawa maku na opium i heroinę; hodowla trzody chlewnej, bydła, koni, słoni, drobiu; rozwinięte rybołówstwo (krewetki); znaczące dochody z turystyki (ponad 5 mln gości rocznie, wpływy - 4 mld dol.), w tym z cieszącej się rosnącym powodzeniem taniej turystyki medycznej (operacje kosmetyczne, pomostowania tętnic, wymiana uzębienia, powiększanie piersi, usuwanie zaćmy, wszczepianie endoprotez - wszystko w cenach o 30-40% niższych niż na Zachodzie). Sieć kolejowa łączy gł. ośrodki miejskie, sieć drogowa drastycznie przeciążona, zwł. w Bangkoku (2. miejsce po Mexico City pod względem zanieczyszczenia powietrza spalinami); jeden z najw. w Azji międzynar. port lotniczy Don Muang w Bangkoku; własne linie lotnicze utrzymujące połączenia z 34 krajami; słabo rozwinięta telekomunikacja. Najważniejszą instytucją nauk. Królewskie Tow. Syjamu zał. 1904 oraz Tajlandzkie Tow. Nauk.-Przyr. zał. 1948 – oba w Bangkoku; nadto 15 uniw., w tym 3 prywatne, najstarszy zał. 1917, kilkanaście innych szkół wyższych; Regionalne Biuro UNESCO ds. Płd. Azji i Pacyfiku.
HISTORIA. Terytorium T., zwł. dorzecze Menamu, zamieszkiwały początkowo plemiona zhinduizowane, które w VII w. utworzyły państwo Dvaravati, a w VIII – Srivijaya, podbite X–XII w. przez Khmerów, którzy zawładnęli całym obszarem T. z wyjątkiem płn. pogranicza, gdzie powstało królestwo Monów; pod koniec XII w. Khmerowie ulegli Tajom (zw. też Syjamczykami), emigrującym tutaj od X w. z płd.-zach. Chin; Tajowie ok. 1220 utworzyli państwo Sukhothaj, ulegając równocześnie wpływom wyznawanego przez Khmerów buddyzmu i ich zhinduizowanej kultury; najwybitniejszy władca Tajów Rama Kamheng (1279–1316) dokonał licznych podbojów sięgając po Mekong i Malezję; ok. 1350 powstało kolejne tajskie królestwo ze stol. w Ajutthaji (zał. Rama Thibodi I), które w pierwszej połowie XV w. opanowało Sukhothaj, sporą część Kambodży oraz rozpoczęło ekspansję na terytorium Birmy; równolegle do znaczenia doszło królestwo Lan Na ze stol. w Chiang Mai; wiek XVI przyniósł też pierwsze kontakty z Europejczykami; 1767 Birma zdobyła na krótko Ajutthaję; 1770 gen. Phya Taksin wyzwolił płd. część kraju, ogłosił się królem Thonburi, 1775 zajął Lan Na, 1778 Vientiane i przejął kontrolę nad Laosem; 1782 władzę przejął gen. Czao Phya Czakkri (wyzwoliciela uznano za szaleńca i stracono), który przyjął imię Ramy I i zapoczątkował dyn. Czakkri, przenosząc stol. nowego państwa pn. Syjam do Bangkoku; próby wzmocnienia państwa przez jego następców: Ramę II i Ramę III, mimo zdobyczy terytorialnych (zajęcie sułtanatów malajskich i części Kambodży), nie powiodły się wobec rosnącego znaczenia w regionie mocarstw kolonialnych, zwł. Francji i Anglii; traktaty z Anglią (1855), z Francją i z USA (oba 1856) uczyniły Syjam krajem półkolonialnym, z formalną niepodległością; 1867 utracono Kambodżę, 1893 Laos na rzecz Francji, 1909 sułtanaty malajskie na rzecz W. Brytanii; mimo strat terytorialnych za panowania Ramy IV (1851–68) i Ramy V (1868–1910) zmodernizowano państwo, zbudowano nowoczesną infrastrukturę (m.in. koleje, linie telegraficzne, uniw. w Bangkoku), zniesiono poddaństwo; podczas I woj. świat. S. stanął po stronie koalicji, pozostając po jej zakończeniu pod wpływami bryt.; 1932 bezkrwawy przewrót przekształcił S. w monarchię konstytucyjną; 1938 władzę przejęło wojsko, premierem został feldmarszałek Luang Pibulsonggram, za którego kadencji S. zmienił nazwę na Prathet Thai (Tajlandię), symbolizującą dążność do objęcia wspólną państwowością ludności Thai (Tajów) zamieszkującej także Birmę i Laos; 1940 T. zawarła pakt o nieagresji z Japonią, anektując część terytoriów Kambodży i Laosu; 1942 wypowiedziała wojnę W. Brytanii i USA (nie biorąc jednak czynnego udziału w walkach), 1943 zajęła Birmę i Malaje; wobec widocznej klęski Japonii 1944 Pibulsonggram został odsunięty od władzy, rządy przejął sprzyjający aliantom Seni Pramoja, który 1946 doprowadził do ugody z Francją i W. Brytanią; 1947 ponowny zamach wojskowy przywrócił władzę Pibulsonggramowi, który 1950 zawarł układ o pomocy ekon. i wojskowej z USA, 1954 przystąpił do SEATO; lata 1957–73 to okres rządów junt wojskowych, zawieszenia konstytucji, zakazu działalności partii polit. i związków zawodowych; podczas wojny wietnamskiej T. wysłała oddziały dla wsparcia wojsk amer.; 1973 w wyniku m.in. krwawo tłumionych strajków studenckich wprowadzono ponownie rządy cywilne, 1974 uchwalono nową konstytucję, ustanawiającą demokrację parlamentarną; proces reform zahamował 1976 kolejny wojskowy zamach stanu; 1978 konstytucja legalizująca istnienie opozycji; pod koniec lat 80. napływ inwestycji zagr. oraz od lat bardzo wysokie nakłady na oświatę (np. 1993 – 19,5% budżetu) zdynamizowały gospodarkę T.; problemem T. pozostaje zachorowalność na AIDS – wg WHO w 1993 liczba osób zarażonych wirusem HIV sięgała 600 tys. – oraz skala obsługującej gł. turystów prostytucji (ok. 700 tys. kobiet), obejmującej coraz liczniej nieletnich; na ob. sytuację polit. wpływa destabilizująco ruch muzułmańskich separatystów z prowincji Yala, Pattani i Narathiwat na płd. kraju; w wyborach 1992 zwyciężyła opozycja, 1995 - związana z wojskiem Tajlandzka Partia Narodowa, 2001 - populistyczna partia Tajlandczycy Kochają Tajlandię, z miliarderem Thaksinem Shinawatrą na czele; jego rząd osiągnął 6% wzrost gosp. (jeden z najwyższych wskaźników w świecie), radykalnie zwalcza narkomanię (1,2 mln uzależnionych, 3 mln używających okazjonalnie) i narkobiznes (publiczne egzekucje handlarzy narkotyków oraz palenie skonfiskowanych używek); 2004 nieudana rebelia muzułmańskich fundamentalistów (4% ludności T.) w kilku miastach południa kraju; premier Shinawatra wykluczył ich powiązania z międzynar. siatką terrorystyczną, upatrując prowodyrów w handlarzach narkotyków; 26 XII 2004 wybrzeża T. zostały spustoszone falą tsunami będącą konsekwencją silnego podmorskiego trzęsienia ziemi (ok. 15 tys. ofiar w T., zwł. na wyspie Phuket); władze z ogromną energią przystąpiły do akcji ratowniczej i odbudowy zniszczeń, rezygnując nawet częściowo z pomocy zagr.; w efekcie rządząca partia Thaksina Shinawatry pn. Tajowie Kochają Tajlandię odniosła druzgocące zwycięstwo w wyborach parlamentarnych II 2005, zdobywając ok. 400 mandatów (na 500); IV 2006 przyspieszone wybory parlamentarne z powodu oskarżeń premiera o korupcję i wyprzedaż majątku narodowego, wygrane przez partię rządzącą zostały V 2006 unieważnione przez sąd konstytucyjny; IX 2006 wojskowi pod dowództwem generała Sonthiego Boonyaratkalina dokonali bezkrwawego zamachu stanu obalając rząd T. Shinawatry (premier znajdował się wtedy w Nowym Jorku, w siedzibie ONZ), unieważniając konstytucję i ogłaszając w całym kraju stan wyjątkowy (zakazano działalności partii politycznych, wprowadzono cenzurę w mediach); król T. Bhumibol Adulyadej zatwierdził skład rządu tymczasowego; od I 2007 zaczęto znosić stan wyjątkowy; V 2007 zdelegalizowano partię byłego premiera Shinawatry – szybko założył on jednak nową pod nazwą Partia Władzy Ludu, która w XII 2007 wygrała wybory (na jej czele stoi były gubernator Bangkoku, populista Samak Sundaravej); 2008 i 2009 częste demonstracje poparcia dla Shinawatry; 2011 premierem Yingluk Shinawatra, siostra Thaksina; państwo czł. ONZ, ASEAN, APEC.
NAKHON RATCHASIMA, KHMERÓW IMPERIUM, PERLIS, PHITSANULOK, KANCZABURI, TAJOWIE, THON BURI, NAKHON SAWAN, LOP BURI, PHUKET- Tajlandia, pojechać do Tajlandii,...
- Tajlandia, (Królestwo Tajlandii)...
- TAJLANDII SZTUKA, od najdawniejszych czasów...