powstanie antyros. (22 I 1863 - połowa 1864), najdłużej trwające z polskich powstań narodowych; objęło tereny Królestwa Pol., część obszarów Litwy, Białorusi i Ukrainy; osłabienie caratu po wojnie krymskiej, kryzys dotychczasowych stosunków społ.-ekon. na wsi, rachuby na pomoc państw zach. Europy - to czynniki, które wywołały sytuację powstańczą; po młodzieżowych manifestacjach patriotycznych 1860-61 i powstaniu pierwszych tajnych związków, zorganizowały się rywalizujące obozy polit.: (bardziej konserwatywny) i ; ci ostatni pod kierownictwem Centralnego Komitetu Nar. nawiązali kontakty ze wszystkimi zaborami i z rewolucjonistami ros. i, by zapobiec brance 10 tys. młodzieży do armii carskiej (zarządzonej 14 I 1863 przez skłonne do ugody z Moskwą władze Królestwa Pol. z namiestnikiem A. Wielopolskim), doprowadziły do wybuchu powstania; CKN przekształcony w Tymczasowy Rząd Nar. wydał dekrety uwłaszczające chłopów; III 1863 do powstania przystąpili "biali", którzy zdobyli przewagę w Rządzie Nar.; słabo uzbrojeni i wyszkoleni powstańcy mogli podjąć jedynie walkę partyzancką; stoczono wiele bitew i potyczek, m.in. pod Miechowem, Małogoszczą, Chrobrzem, Grochowiskami, Żyrzynem, Opatowem; latem 1863 walczyło ok. 30 tys. partyzantów, liczba uczestników w całym okresie p.s. przekroczyła 200 tys. osób, ostatnie bitwy stoczono jesienią 1864; dyktatorami powstania byli kolejno: L. Mierosławski, M. Langiewicz, R. Traugutt; nie doczekano się spodziewanej pomocy Zachodu (prócz dostaw broni); III 1864 carska reforma uwłaszczeniowa zmniejszyła dopływ sił chłopskich do oddziałów powstańczych i obok klęsk militarnych stała się przyczyną upadku zrywu; ukarano (liczne wyroki śmierci, kary więzienia, katorgi, zesłania i konfiskaty majątków) kilkadziesiąt tys. uczestników powstania; po upadku powstania zlikwidowano ostatnie elementy autonomii Królestwa Pol. (łącznie z nazwą), przekształcając je w "Kraj Przywiślański" i rozpoczęto zdecydowaną rusyfikację; jednak pamięć o nim przyczyniła się do utrwalenia świadomości narodowej w Kongresówce, oddziałała także na świadomość Polaków w pozostałych zaborach.
CZERSKI Jan, BEYER, GIEYSZTOR, GZOWSKI, WRÓBLEWSKI, ANDREOLI Emil, GIRSZTOWT, WYSOCKI, ALEKSANDER II ROMANOW, SARMATYZM
- STYCZNIOWE POWSTANIE, .
- powstanie styczniowe, powstanie nar. przeciw...
- powstanie, nawoływać do powstania,...