SARMATYZM

jedno z podstawowych, a zarazem najbardziej niejednoznacznych pojęć odnoszących się do życia politycznego, społ., obyczajowego i artyst. dawnej Polski; opisuje formację kulturową, duchową i mentalnościową Rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku XVI w. do czasu rozbiorów (niektórzy jego ślady obserwują również w dobie porozbiorowej); s. znalazł wyraz w literaturze, dziejopisarstwie, myśli politycznej, a także sztukach plastycznych. Impulsy kształtujące charakterystyczny dla s. światopogląd pojawiają się już przed połową XVI w. (ruch egzekucyjny, szlachecki parlamentaryzm); ich istotną składową był tzw. mit sarmacki, interpretujący genealogię stanu szlacheckiego (niegdysiejszych rycerzy) zgodnie z sugestiami niektórych rzymskich i średniowiecznych geografów, włączających obszar Rzeczypospolitej w terytorium dawnej Sarmacji, zamieszkanej przez bitnych i dumnych Sarmatów; niemałą rolę w kształtowaniu się sarmackiego światopoglądu odegrał aspekt religijno-polityczny: kontrreformacja, wojny z Turcją i Szwedami, a także z Rosją, oddziaływanie kulturalne i polityczne Zachodu (gł. Francji); czynniki te umocniły utożsamienie Polaka z Sarmatą, Polaka ze szlachcicem, Polaka z katolikiem; w XVII w. (panowanie Jana III Sobieskiego) doszły do tego także pierwiastki mesjaniczne: przekonanie o wyjątkowej roli pol. szlachty-Sarmatów w obronie chrześc. Europy ("przedmurze chrześcijaństwa"); s. nabrał wówczas odcienia quasi-mistycznego, co okazało się istotne w XIX w., zwł. w mesjanicznych koncepcjach doby romantyzmu. S., którego pełny rozwój przypadł na okres baroku, w różnych okresach stanowił system wartości nacechowanych już to pozytywnie (budził ducha rycerskiego, propagując kult męstwa i przekazywanie ideału szlachcica-rycerza-obywatela następnym pokoleniom; wysoko ceniono wartości rodzime zarówno w perspektywie ojczyzny, jak też własnego rodu), już to negatywnie (ucieczka w życie ziemiańskie, odsuwanie powinności obywatelskich na dalszy plan, egoizm, szowinizm, ślepy konserwatyzm, domaganie się praw bez respektowania obowiązków, warcholstwo, kult "złotej wolności" niezmiernie bliskiej anarchii i naruszającej struktury państwa); upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej, a wcześniej surowa krytyka, jakiej poddali s. pisarze, działacze, kronikarze doby stanisławowskiej, sprawiły, iż jako synonim s. utrwalił się wyłącznie kompleks owych cech negatywnych. Faza pierwsza s. obejmuje okres od ok. 1586/87 do śmierci Władysława IV (1648); w okresie tym wiele ze składników umysłowości, obyczajowości, wartości charakterystycznych dla renesansu zostaje przetworzona w nowym, barokowym już duchu; zmiany te obejmują literaturę, sztukę, szkolnictwo (jezuickie i innowiercze); trwają wówczas dość mocne związki z Zachodem, jednak zaznacza się już odrębność nurtu czysto szlacheckiego (rodzimego, czyli "sarmackiego") i magnackiego (kosmopolitycznego); faza druga obejmuje okres od połowy XVII w. (początek konfliktu pol.-szwedzkiego) do śmierci Jana III Sobieskiego (1696); charakteryzuje go m.in. egoistyczne, pojmowanie "narodu" ogarniające wyłącznie szlachtę, rosnąca nietolerancja wobec innowierców, stopniowa decentralizacja i osłabienie władzy państwowej, przeistoczenie wolności szlacheckich w anarchię ("Polska nierządem stoi"), coraz bardziej powierzchowna, dewocyjna religijność, zabarwiona szowinistycznie i mesjanistycznie (twórczość W. Kochowskiego), ograniczanie się do wzorca ziemiańskiego, patriarchalnego, którego zewn. wyrazem była przesadna wystawność, lubowanie się w przepychu ponad stan; rośnie także ranga wpływów orientalnych w obyczaju, strojach, stylu życia, języku; okres ten zaciążył ostatecznie na późniejszym wizerunku Polaka-Sarmaty, chociaż w istocie czasy panowania Jana III Sobieskiego były próbą wskrzeszenia heroicznych tradycji, odbudowy państwa po "potopie" i tragicznych skutkach zdrad, dokonywanych przez niektórych magnatów kresowych. Okres trzeci to czasy saskie (1697-1764) - ujawniające całą słabość s. jako szlacheckiej ideologii uprawomocniającej samowolę, przemoc, czyniącej pol. cnotą ortodoksyjną, mroczną religijność, sobiepaństwo nie uznające jakiejkolwiek zwierzchności ("Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie"). Jest to jednocześnie okres rosnącego samouwielbienia szlachty, przekonania o jej wyjątkowej misji dziejowej (ustrój Rzplitej jest darem Boga); równolegle do tych, dominujących w sarmackiej kulturze, zjawisk płynął nurt surowej krytyki zaniedbań, "nierządu", porzucania rycerskich wartości (twórczość m.in. H. Morsztyna, W. Potockiego, A. Zbylitowskiego, D. Naborowskiego); już w tym okresie pojawiają się, zrazu nieśmiałe, wizje naprawy obyczajów, a zrazem całego państwa (S. Konarski, F. Bohomolec, działalność zakonu pijarów). W okresie czwartym (czasy stanisławowskie, 1764-95) s. istniał obok nurtu postępowo-oświeceniowego, stanowiąc dla niego poniekąd negatywny punkt odniesienia; zwolennicy wartości tradycyjnych, czyli sarmackich, wzniecili irredentę przeciwko próbom włączenia Polski w nurt nowoczesnych przeobrażeń (konfederacja barska, 1768-72); niekiedy zaznaczają się personalne związki między obydwoma nurtami (F. Bohomolec, bracia Załuscy), jednak znacznie wyraźniejsza jest krytyka s. jako ideologii odpowiedzialnej za upadek państwa (teksty w ); można także zauważyć próbę oddzielenia negatywnych wartości niesionych przez s. od jego pozytywnego, obywatelskiego wymiaru (Pan PodstoliI. Krasickiego, Żale Sarmaty... F. Karpińskiego). Mimo to s. stawał się stopniowo symbolem wad narodowych Polaków, odpowiedzialnych za ich klęski dziejowe; dowodem na to miała być m.in. konferederacja targowicka - synonim narodowej zdrady i braku odpowiedzialności za własne państwo, usprawiedliwianej "dawnością" i "tradycją". Inaczej potoczyły się losy s. w okresie porozbiorowym; zmianę nastawienia do niego ugruntowała klęska powstania listopadowego; wtedy to w niektórych cnotach sarmackich ujrzano sublimację cnót narodowych i obywatelskich - "anielskiej duszy narodu" (Pan Tadeusz A. Mickiewicza, Zemsta A. Fredry, Pamiątki Soplicy H. Rzewuskiego, Mazepa i Beniowski J. Słowackiego); następuje (dość zresztą problematyczne) utożsamienie s. z duchem wolności indywidualnej i zbiorowej; z jednej strony pisarze o nastawieniu postępowym i patriotycznym (A. Mickiewicz, J. Słowacki, S. Goszczyński) widzą w s. źródło swej inspiracji, z drugiej odwołują się do niego zdecydowani konserwatyści i tradycjonaliści (H. Rzewuski); rewolucja 1846-48 dokonała tu kolejnych rozłamów: z jednej strony pojawiła się "biała legenda" s., gloryfikująca jego wymiar heroiczny i mesjaniczny (czasy barskie, napoleońskie, powstańcze) oraz "legenda czarna", oskarżająca s. o upadek Polski; warto podkreślić, że ta rola s. jest niejednoznaczna, bowiem na Litwie i Białorusi stanowił on bezwzględnie oparcie dla patriotycznych zachowań znacznej części szlachty, która uciekając w "dawność" broniła się przed rusyfikacją; dyskuje wokół s. zdaje się zamykać dopiero upadek powstania styczniowego (1863), który kwestie "narodu", "społeczeństwa", patriotyzmu stawia w zupełnie innym wymiarze; echa dawnych sporów można rozpoznać w Trylogii H. Sienkiewicza i dyskusji wokół tego dzieła sprowokowanej przez St. Brzozowskiego (podobny wymiar ma jego powieść Płomienie); do tradycji sarmackiej odwołują się także ironiści i kpiarze okresu dwudziestolecia międzywojennego (m.in. St. Witkiewicz, W. Gombrowicz) oraz powojennego (Sł. Mrożek); s., jako obciążenie świadomościowe pol. inteligencji, pojawia się także w dyskusjach o pol. wadach narodowych i "charakterze narodowym" w latach 60., 70. i 80. (Z. Załuski, M. Janion, S. Bratkowski, W. Górnicki).

• sarmatyzm, formacja kulturowa ukształtowana...
• sarmatyzm, formacja kulturowa Rzeczypospolitej...
• Sarmatyzm, komedia F. Zabłockiego...