w okresie monarchii wczesnofeudalnej podstawowym sądem dla całej ludności był sąd książęcy, sądy sprawowali też komesi książęcy (wojewoda i kasztelanowie) w swych okręgach - tzw. sądy kasztelańskie; od XIII w. związku ze stopniowym kształtowaniem się stanów, zaczynają rozwijać się sądy stanowe (kościelne, miejskie), ludność chłopska przeszła pod sądownictwo dominialne pana (we wsiach lokowanych na prawie niemieckim sądził sołtys z ławą sądową wiejską); w XIV-XV w. kształtuje się system stanowych sądów szlacheckich, sądem właściwym dla szlachty osiadłej był sąd ziemski (sądy te powstały w byłych dzielnicach-ziemiach, sądzili w nich od XV w. sędzia, podsędek i pisarz ziemski); sądami szlacheckimi były również sądy grodzkie, sądziły one szlachtę nieosiadłą (gołotę) oraz szlachtę osiadłą w sprawach karnych; w sprawach o naruszenie bezpieczeństwa publicznego (napady, rozboje) sądy grodzkie sądziły sprawców bez względu na ich przynależność stanową; sądami dla szlachty były także sądy podkomorskie (w sprawach o rozgraniczenie dóbr ziemskich); sądem wyższej szlachty był sąd królewski, który działał jako sąd nadworny, a od końca XV w. jako sąd sejmowy; po wprowadzeniu 1523 apelacji sąd sejmowy stał się również apelacyjnym. 1578 powstał Trybunał Koronny, który był najwyższym sądem apelacyjnym od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich; w okresie Sejmu Czteroletniego przeprowadzono reorganizację sądownictwa, utrzymując z pewnymi modyfikacjami sądownictwo stanowe: dla szlachty utworzono sądy ziemiańskie i trybunały, dla mieszczan sądy I instancji (miejskie lub cyrkułów), apelacyjne-wydziałowe i asesorskie; nie przeprowadzono zmian w organizacji sądów dominialnych, wcześniej (1768) pozbawione jednak zostały prawa wydawania wyroków śmierci.
- ŻYDZI W POLSCE, pierwsi pojawili się...
- wojewoda, w dawnej Polsce od XII...
- KOMISJE WOJSKOWE, powołane przez sejm...