poglądy religijne uznane za błędne przez Kościół panujący lub poglądy zbyt śmiałe, sprzeczne z powszechnie uznanymi; w znaczeniu ogólnoreligijnym zakwestionowanie przez jednostkę lub grupę osób podstawowych prawd danej religii. Zjawisko h. nie było jednoznacznie pojmowane, a jej określenie zmieniało się w poszczególnych okresach dziejowych. W starożytności za h. uważano wyodrębniony, odmienny od obowiązującego kierunek nauki (fałszywą naukę) lub głoszącą odmienne poglądy sektę religijną. Głoszenie h. uważano za ciężkie wykroczenie przeciw jedności kościoła, inspirowane działaniem szatana. Ojcowie kościoła rzymskiego i pisarze wczesnochrześcijańscy proponowali stosowanie wobec głosicieli h. kar kościelnych i cielesnych, jako skutecznych środków walki z h. W średniowieczu, zwł. w XI-XIII w. wraz ze wzrostem roli Kościoła, nastąpiło sformalizowanie pojęcia h., zostało ono nieodłącznie związane z pojęciami ortodoksji i dogmatu. Wyodrębniono wówczas h. formalną, rozumianą jako uporczywe trwanie przy błędnej, niezgodnej z dogmatami nauce, i h. materialną, za którą uważano nieświadome, dokonywane bezwiedne zaprzeczenie tym prawom. Zaostrzono kary za h.; oprócz kar kościelnych (ekskomunika), cielesnych i konfiskaty majątku wprowadzono karę śmierci. W języku oficjalnym Kościoła termin h. był stosowany zamiennie na określenie takich zjawisk jak: schizma, sekta, czary, lichwa, apostazja, symonia. Do ścigania, badania i karania h. została powołana przez Kościół instytucja inkwizycji. W czasach nowożytnych nastąpiło wyraźne złagodzenie i zawężenie pojęcia h. Sobór trydencki wskazał na konieczność odróżnienia obiektywnych treści h. od ich głosicieli i wyznawców. W 1648 odebrano władzy cywilnej prawo osądzania i karania za h., sprecyzowano ramy ortodoksji kośc. kat. W kościołach zreformowanych nastąpiło odejście od tradycyjnego pojmowania h., uznano, iż historycznie problem h. jest związany z instytucją kośc. kat. Choć termin h. wyrósł z chrześcijaństwa, to jest on powszechnie stosowany na określenie wszelkich poglądów religijnych naruszających dogmaty danej religii. W szerszym, przenośnym znaczeniu termin h. używany jest na oznaczenie idei i poglądów sprzecznych z poglądami powszechnie przyjętymi w danym środowisku.
- HEREZJE ŚREDNIOWIECZNE, ruchy religijno-społeczne...
- herezja, 1. pogląd teologiczny...
- herezja, (gr. hairesis = wybór)...